Door Ronald de Caluwé – 24 april 2025
Ik ben enthousiast over de polyvagaaltheorie. In dit artikel maak ik een koppeling met een aantal actuele ontwikkelingen in de maatschappij en beschrijf ik hoe de polyvagaaltheorie kan helpen om een oplossingsrichting hierbij te vinden. Want wat heb je aan een theorie als hij niet in de praktijk zichtbaar of bruikbaar is?
De polyvagaaltheorie gaat over de communicatie tussen hersenen en lichaam. Het geeft ons een nieuwe kijk op de werking van ons autonome zenuwstelsel waardoor veel van ons gedrag wordt verklaard. Hiertoe heeft Prof. Stephen Porges, grondlegger van de theorie, drie fundamenten geformuleerd:
- Een evolutionair bepaalde volgorde waarin ons autonome zenuwstelsel het omgaan met uitdagingen regelt
Stress, maar ook dagelijkse activiteiten zoals werk, sport, spel, meditatie en intimiteit zijn uitdagingen, tot en met levensbedreigende stress aan toe. Er zijn drie autonome toestanden (hierna beschreven), waarbij steeds een ander deel van het autonome zenuwstelsel “in the lead” is, zodat een passende activering of respons op de gegeven uitdaging mogelijk wordt. Het is niet zo dat een autonome toestand als een schakelaar aan of uit is. Het beeld van een mengpaneel, waarbij “het volume” van drie schuifjes continu aangepast wordt, is passender (*).
- Het concept neuroceptie
Dit is het 24 uur per dag op onbewust niveau werkende netwerk in ons brein dat bepaalt hoe veilig of bedreigd we ons uiteindelijk voelen. Het bepaalt daarmee welke autonome toestand “ingeschakeld” wordt. Neuroceptie is de hand die het mengpaneel bedient, zodat we een zo goed mogelijke respons kunnen hebben op de situatie of uitdaging waar we ons in bevinden.
Ons zenuwstelsel functioneert niet alleen als een individueel systeem, maar reageert ook sterk op sociale signalen. Door verbondenheid met anderen voelen we ons veiliger, kalmeren we sneller, en kunnen we beter omgaan met stress. Dit laat zien hoe belangrijk gezonde relaties en een veilige sociale omgeving zijn voor ons welbevinden. Anderen beïnvloeden ons, en onze autonome toestand beïnvloedt anderen. Zo stemmen verschillende mengpanelen zich op elkaar af.
Drie autonome toestanden
De drie autonome toestanden die ik hierboven noemde, en die nog enkele malen hieronder terug zullen komen, zijn (in volgorde van actief worden bij groter wordende uitdagingen):
- Het sociale verbindingssysteem, ook wel de ventrale vagus genoemd.
Dit systeem helpt ons om in contact te zijn met anderen en via sociale verbinding problemen op te lossen.
- Het mobilisatiesysteem, ook wel sympaticus genoemd.
Dit systeem geeft ons de energie om in actie te komen. Als we veilig zijn, hebben we het over sport en spel, bij dreiging over vecht- of vluchtgedrag.
- Het immobilisatiesysteem, ook wel dorsale vagus genoemd.
Dit systeem zorgt bij veiligheid voor rust en ontspanning, voor slowing down en rest and digest. Bij onveiligheid zorgt dit systeem voor afsluiting en de ultieme bescherming van verstarren of verslappen, dus shutting down.
Als we de mengpaneel-metafoor er terug bij halen, en stellen dat de drie systemen geen “aan/uit” schakelaars zijn, begrijp je dat er mengvormen zijn. Het gaat voor nu wat ver om die hier uit te werken. Mocht je er meer over willen lezen dan kan dat in dit artikel.
Recente verfijningen
De polyvagaaltheorie legt uit dat ons autonome zenuwstelsel, naast dat het heel veel lichaamsprocessen reguleert, een belangrijke invloed heeft op ons gevoel van welbevinden. Via grotendeels onbewust verlopende processen voelen we ons meer of minder comfortabel en passen we onze stofwisseling én ons gedrag aan. In de interactie met anderen vindt er onderlinge afstemming plaats dat kan leiden tot meer of minder welbevinden, oftewel tot co-regulatie of tot dis-regulatie.
Aanvankelijk werd er vooral over de polyvagaaltheorie geschreven in relatie tot stress en trauma, en leek het met name om de verdedigingsmechanismen vechten, vluchten en verstarren te gaan, waarbij de ene autonome toestand “aan” ging en een andere “uit”.
In de recentste publicaties schrijven Stephen Porges en (vooral) Deb Dana – een therapeut die geweldig werk heeft gedaan in het vertalen van de polyvagaaltheorie naar de (therapeutische) praktijk – steeds vaker dat het gaat over dreiging én over veiligheid, over ons gevoel van welbevinden en de relatie met onze gezondheid. Daarom weten we inmiddels dat de mengpaneel-metafoor een betere is dan die van de “aan/uit” schakelaars.
Belang van de polyvagaaltheorie
Door de manier waarop tegenwoordig over de polyvagaaltheorie geschreven wordt, krijgen we een steeds beter beeld van de positieve gevolgen die de theorie zou kunnen krijgen in het dagelijks leven. Als je het bovenstaande leest, komt immers bijna automatisch de vraag op:
“Als we weten dat mensen die zich veilig voelen, gezonder en gelukkiger zijn, wat kunnen we dan doen om mensen zich veilig te laten voelen?”
Deze vraag stelt Porges gelukkig meerdere malen in zijn recente boeken. En er zijn (gedeeltelijke) antwoorden.
Veilig?
Laten we het eerst maar eens hebben over het begrip veiligheid. Hierover zou ik waarschijnlijk al een boek kunnen schrijven, maar in het kader van dit artikel zou ik voor ‘veiligheid’ de omschrijving van de arts en verslavings- en trauma-expert Gabor Maté willen gebruiken:
“Veiligheid is niet de afwezigheid van gevaar, maar de aanwezigheid van verbinding.”
Dit betekent dat veiligheid niet te definiëren is in een toestand die altijd voor iedereen van toepassing is. Iedere situatie kan onveilig voelen als er geen verbinding is, zelfs tijdens een gesprek of op een feestje. Tegelijk hoeft een situatie die fysiek dreigend is, niet heel erg onveilig te voelen als er steun is van de mensen om je heen. Het is dan veilig genoeg om in verbinding te blijven en zo kun je de uitdaging aan. Dit zijn ook de woorden die ik tegenwoordig in mijn trainingen en lessen gebruik:
“Is het veilig genoeg op dit moment?”
Signalen van veiligheid
We weten eigenlijk best wel wat de meeste mensen helpt om zich veilig te voelen. In het contact met anderen spelen lichaamshouding, beweging, stemgebruik en mimiek een belangrijke rol. Op het gebied van zintuiglijke prikkels kunnen kleuren en geluiden een meer ontspannende werking hebben of ons stresssysteem juist meer activeren.
Natuurlijk zijn er individuele verschillen en kan een normaal gesproken “veilig signaal” bij iemand die veel negatieve ervaringen in het leven heeft opgedaan een onveilig gevoel oproepen. Maar grosso modo kunnen we redelijk goed voorspellen dat mensen schrikken van een harde knal en dat een persoon met een melodieuze stem sneller als veilig beoordeeld zal worden dan een schreeuwlelijk.
Herbekrachtiging
De polyvagaaltheorie stelt dat onze neuroceptie zichzelf steeds opnieuw bekrachtigt. Dat betekent dat wanneer je je onveilig voelt, je sneller signalen die voor de gemiddelde mens neutraal of zelfs veilig zijn, als onveilig beoordeelt. Hiermee bekrachtig je dus je eigen onveilige gevoel. Ik moet de voorgaande zin herschrijven, want het is net iets ingewikkelder. Het moet zijn: Dat betekent dat wanneer je neuroceptie bepaalt dat je autonome toestand een verdedigingsrespons dient te activeren en je daardoor geactiveerd raakt, dat je neuroceptie sneller neutrale signalen als onveilig zal beoordelen en je activatie in stand zal houden.
Dit hele proces van scannen, een oordeel vellen en de autonome toestand aanpassen speelt zich dus vooral op onbewust niveau af. Wij worden ons vervolgens bewust van de veranderde autonome toestand, bijvoorbeeld doordat we merken dat we gespannen zijn of dat de ademhaling versneld is.
Onderstaand filmpje illustreert het prachtig! Het is maar 1 minuut en de eerste halve minuut is qua geluid nogal intens, dus zet je luidsprekers vooral aan, maar niet keihard.
“You see the world through how you feel” ofwel “Je neemt de wereld waar op basis van je autonome toestand.” En ja, gelukkig geldt ook het omgekeerde van wat ik beschreef. Zoals je in de tweede helft van het filmpje kon zien maakt een neuroceptie van veiligheid juist dat je beter signalen van veiligheid waarneemt.
Waarom is dat zo geregeld?
Eigenlijk is het best slim van Moeder Natuur dat ze de zaken zo heeft geregeld. Om te overleven is het van groot belang dat we geen signalen van onveiligheid missen. Zeker in vroeger tijden kon een gemist signaal van onveiligheid het einde van je leven betekenen. Ons zenuwstelsel is geëvolueerd om snel in de activatie te kunnen en de ontspanningsrespons langzamer op gang te laten komen. Alle organismen bij wie het andersom werkte (die dus snel in de ontspanning kwamen en langzaam in de vecht- of vluchtmodus) hebben voortijdig een einde gevonden in de ingewanden van een roofdier en zo zijn deze genen uit de genenpool verdwenen.
We moeten dus zo zeker mogelijk zijn dat we echt veilig zijn voordat we ontspannen. Fout-positieve reacties (vals alarm slaan) zijn minder erg dan een fout-negatieve reactie (een dreiging niet opmerken). Daarom blijft ons stresssysteem langer actief dan nodig, en neemt onze neuroceptie de tijd alvorens weer het sein veilig te geven, zodat onze autonome toestand weer gereguleerd kan worden richting verbinding en herstel en onze stofwisseling weer kan optimaliseren.
Paradoxale prikkels
Zo kom ik tot de conclusie dat ons autonome zenuwstelsel eigenlijk perfect is toegerust voor haar taak, maar dat het in de hedendaagse maatschappij een uitdaging kan zijn om steeds genoeg signalen van veiligheid te registreren.
Veel mensen zijn zich niet bewust van de tegenstrijdigheden die in een aantal zogenaamde veiligheidssignalen zijn ingebakken. Wat dacht je van gewapende marechaussees op Schiphol? De boodschap die ze uitstralen is aan de ene kant “wij beschermen u”, hetgeen een veilig gevoel zou moeten geven, en anderzijds “de wereld is een gevaarlijke plek, we moeten voorzichtig zijn”, wat géén goede boodschap is voor een veilige neuroceptie. Dezelfde boodschap ziet onze neuroceptie bij controlepoortjes en politieagenten.
Dat is allemaal op zich niet zo dramatisch, maar het is wel goed om te beseffen dat we de maatschappij veilig houden met symbolen die ook de boodschap brengen dat dat blijkbaar nodig is, omdat het zonder deze symbolen niet veilig (genoeg) is. En omdat neuroceptie zelfbekrachtigend is, lopen we het risico in een negatieve spiraal terecht te komen. Ons onveiligheidsgevoel neemt toe en we gaan nog meer maatregelen (met dubbele boodschap) bedenken om dat gevoel weg te nemen.
In de actualiteit
Het zal de meeste lezers niet ontgaan zijn dat er momenteel een en ander gaande is in de wereld waar we collectief van schrikken. Er zijn mannen met symptomen van persoonlijkheidsstoornissen aan de macht en er wordt een tactiek toegepast die wordt beschreven als “flood the zone with shit”, een citaat van Steve Bannon, voormalig adviseur van dhr. Trump. Met andere woorden: haal zoveel overhoop, of ga er met een dusdanig botte bijl doorheen dat “ze” (de anderen, die steevast als ‘tegenstanders’ worden geframed) niet meer weten waar ze het moeten zoeken.
En dat is wat we zien gebeuren. Extreem rechts zaait onrust, speelt in op angstgevoelens en gebruikt de verwarring om de eigen hebzuchtige en kortzichtige agenda door te voeren. Gematigden en linksgeoriënteerden zijn lamgeslagen en zitten – soms letterlijk – in de verstarring. Een slechte combinatie, want we moeten steeds harder op zoek naar signalen van veiligheid om onze autonome toestand goed te kunnen reguleren.
Vanuit de hoek van de media wordt het niet veel beter. Al dat gekrakeel krijgt veel aandacht en deskundigen buitelen op tv over elkaar heen om ons duidelijk te maken hoe ernstig de situatie is.
Lang verhaal kort: de ongekende gebeurtenissen, de manier waarop mensen waarvan enige beschaving verwacht (**) werd met elkaar omgaan, de panikerende tegenpartij en de sensatiebeluste media maken tezamen zichzelf en ons bang.
Zo zitten we dus met de gebakken peren en staat de neuroceptie van veel mensen vaker op activering dan op ontspanning en vindt hij genoeg redenen om zichzelf in onveiligheid te bekrachtigen. De polyvagaaltheorie verklaart, zoals ik hierboven al schreef, veel van de mechanismen hierachter.
Wat gaan we eraan doen?
De hamvraag. Voor zo’n complex samenspel van elkaar beïnvloedende factoren die ook al zo’n lange tijd een geleidelijk aan steeds grotere invloed in de maatschappij kregen, bestaat geen eenvoudige oplossing. Maar ik wil toch een aantal punten nader uitwerken. Ik maak daarbij onderscheid tussen aspecten waar een wat langere adem voor nodig is, en begin met aspecten waar we snel mee aan de slag kunnen.
Voor de korte termijn
Waar dit artikel vooral over gaat, is wat we in ons dagelijks leven kunnen doen om ons niet steeds onveiliger te voelen. Nog even samengevat:
- Neuroceptie is het onbewust verlopende proces waarbij steeds beoordeeld wordt hoe veilig of onveilig we zijn. Het stuurt onze autonome toestand aan: staat het sein op veilig (dit gaat onbewust en merken we niet), dan kunnen we ontspannen en in verbinding zijn met anderen (dat is wat we voelen); staat het sein op onveilig, dan worden verdedigingsresponsen geactiveerd, variërend van wat stiller worden tot en met vechten, vluchten of verstarren.
- Neuroceptie is zelfbekrachtigend: je beoordeelt (onbewust) de situatie, al naargelang het sein op veilig of onveilig staat. Bij een onveilige neuroceptie worden neutrale signalen (iemand kijkt niet boos, maar ook niet blij naar je) eerder als onveilig beoordeeld dan bij een veilige neuroceptie.
- Ons leven kan nooit de hele tijd helemaal 100% veilig zijn. Wat van belang is, is dat we ons veilig genoeg voelen om sociaal verbonden te kunnen zijn, ons stresssysteem uitgeschakeld te hebben en zo onze stofwisseling en gezondheid optimaal te kunnen houden.
- In een tijd vol onzekerheid, negatieve prikkels en polarisatie krijgen we meer signalen van onveiligheid dan goed voor ons is.
- Onveiligheid maakt dat ons sociale verbindingssysteem makkelijker, vaker en langer “offline” gaat en dit raakt aan een belangrijke – wat mij betreft de belangrijkste – kern van het hele probleem, namelijk dat we collectief uit verbinding zijn. Uit verbinding met onszelf, uit verbinding met elkaar, uit verbinding met het grote geheel.
Behulpzame strategieën
Er zijn twee routes die ons handvatten geven om onszelf zo goed mogelijk te kunnen reguleren, namelijk signalen van onveiligheid beperken en signalen van veiligheid stimuleren, zodat we weer meer “in verbinding” kunnen komen.
Laten we beginnen met externe prikkels en ons daarbij een vraag stellen: “Waarom zou je meer dan één journaal per dag kijken?” Meer journaals voegen niets positiefs toe, experts aan talkshowtafels ook niet. Herhaling en bekrachtiging van een negatieve boodschap maken alleen maar dat je langer met een neuroceptie van onveiligheid blijft zitten. Voor de goede orde: samen naar een journaal kijken kan positief bijdragen aan co-regulatie bij het zien van alle ellende, maar is geen garantie dat je sociale verbindingssysteem “aan” gaat of blijft.
Minder tv kijken in het algemeen geeft je meer ruimte om dingen te doen die wél verbindend zijn en je neuroceptie helpen een toestand van veiligheid te ondersteunen.
Wat ook behulpzaam is:
- Zorg goed voor je lijf
Een overprikkeld en gestrest lijf houdt spanning vast en we weten dat langdurige spanning uiteindelijk leidt tot overspanning. In polyvagale termen kunnen we zeggen dat het steeds lastiger wordt om een neuroceptie van veiligheid te bereiken. - Vertraag
Een geactiveerd zenuwstelsel staat “aan”. Er circuleren meer stresshormonen dan nodig. Door letterlijk te vertragen geef je een signaal aan je zenuwstelsel dat het blijkbaar niet nodig is om zo actief te zijn, met andere woorden dat je veilig bent. Wandelen, Tai Chi, Qigong, meditatie, de tijd nemen om met een kopje thee in de hand naar buiten te kijken. Allemaal eenvoudig, helpend en gezond. - Train je geest
We besteden dagelijks aandacht aan de “buitenkant”. We gaan onder douche, trekken schone kleren aan, gaan naar de sportschool, bezoeken de kapper. De “binnenkant” vergeten we vaak. Piekeren, negativiteit en het blijven hangen in emoties zijn energievreters en maken dat onze neuroceptie op onveilig blijft staan. Bewustzijn van het ontstaan van deze mechanismen en inzicht in het verzachten ervan helpen en laten compassie groeien. - Zoek andere mensen op
Als collectief uit verbinding zijn de meest kernachtige samenvatting van het hele probleem is, dan is weer in verbinding gaan minstens een deel van de oplossing. Co-regulatie is het polyvagale begrip dat van toepassing is. Samen met andere mensen uit de waan van de dag stappen. Merken dat er meer overeenkomsten dan verschillen tussen ons zijn: iedereen wil in vrede leven, ook degenen die andere (politieke) keuzes maken! Vanuit verbinding kun je inzicht krijgen in de gevoelens die hen drijven en wie weet, misschien zelfs nog iets leren. - Lees en leer
Ondanks dat we tegenwoordig “snelle” media hebben, blijven boeken (zelfs op een e-reader) een waardevolle en belangrijke bron van inspiratie. De “traagheid” die in een boek zit, vertegenwoordigt het proces van de schrijver/-ster. Denken, schrijven, schrappen, steeds betere woorden vinden voor wat je wilt overbrengen. “In Libris Sapientia”, zegt men, “In boeken rust wijsheid”.
We hebben allemaal een zelfhelende beoefening nodig
We leven in een hectische tijd. Hectiek is echter van alle tijden. Vroeger waren er geen snelle media en overvolle (online) agenda’s, maar was er stress over de vraag of er wel eten genoeg was of dat je niet beroofd of verkracht werd (en ja, ik weet dat beroving en verkrachting nu helaas nog steeds voorkomen). Vroeger waren er ook gekke, wispelturige en gewelddadige staatshoofden. Toch vermoed ik dat er anno 2025 meer onzekerheden zijn dan voorheen.
Omdat we de buitenwereld niet kunnen controleren, is het des te belangrijker dat we de binnenwereld controleren, oftewel onze respons op stressors.
“In een wereld vol polarisatie, voortdurend geweld in het nieuws en talloze conflicten, heeft iedereen een zelfhelende beoefening nodig voor de mentale balans en algemene gezondheid.”
Voordeel vergeleken met voorheen is dat we zulke oefeningen hebben, we ze vaak kunnen inpassen in ons leven en kunnen combineren met de adviezen van hierboven.
Voor de langere adem
Naast alles wat we zelf en met onze naasten kunnen doen, moet dringend het vertrouwen hersteld worden in de politiek en de mensen die daar een leidinggevende rol spelen. Een verplichte persoonlijkheidstest voor politici lijkt me een prima stap. We hebben mensen nodig die meer kunnen dan alleen een grote mond opzetten. We hebben leiders nodig die weldenkend zijn, die het belang van het individu én van het grote geheel in het oog kunnen houden en die langer dan een regeerperiode vooruit kunnen en durven denken. Een persoonlijkheidstest lijkt me daarom niet veel gevraagd en is relatief makkelijk in te voeren (***).
Daarnaast is er nog van alles te zeggen en schrijven over een aantal maatschappelijke ontwikkelingen en problemen van de laatste jaren en hervormingen die nodig zijn. Betrouwbaardere bestuurders dan diegenen die de afgelopen decennia hun stempels hebben gedrukt (natuurlijk de goeden niet te na gesproken, want die waren er ook heus wel), zullen dat zelf kunnen bedenken, want zo heel erg moeilijk zijn minstens de helft van de problemen nu ook weer niet.
De polyvagaaltheorie in de maatschappij
Wat ik de nieuwe bestuurders toewens, en waarvan ik vermoed dat het best eens een goede leidraad zou kunnen zijn om mee te wegen bij beslissingen, is dat zij “polyvagaal geïnformeerd” zijn. De polyvagaaltheorie geeft ons veel aanwijzingen voor wat een gevoel van veiligheid en verbondenheid bij mensen stimuleert en wat daar wel of niet helpend bij is. Er is een eenvoudige vraag die politici hoog op hun dagelijkse reminderlijst mogen zetten:
Als mensen die zich veilig voelen, gelukkiger en gezonder zijn, wat kunnen we dan doen om mensen zich veilig te laten voelen?
Hierbij kun je denken aan de manieren waarop we het onderwijs en de gezondheidszorg beter en meer polyvagaal geïnformeerd in zouden kunnen richten, net als de inrichting van de zorg voor verslaafden, de manier waarop we mensen die misstappen hebben begaan, terug naar de maatschappij begeleiden of zorgen voor degenen die te beschadigd zijn om daarin te kunnen blijven. Op al deze gebieden geeft de polyvagaaltheorie handvatten. Genoeg voor nog een hele serie artikelen …
De polyvagaaltheorie is “The Science of Safety and Connectedness”
***Deze blog verscheen eerder op RelaxMore.net, 2 maart 2025***
Mad in the Netherlands presenteert blogs van een diverse groep schrijvers. Deze berichten zijn bedoeld als een openbaar forum voor discussie over de psychiatrie en haar behandelingen. De geuite meningen zijn die van de schrijvers zelf.
Voetnoten:
* Je vindt in de polyvagale literatuur ook vaak de metafoor van de autonome ladder. Ook dit kan een helpend beeld zijn, maar om eerlijk te zijn, heb ik me zelf nooit tot die ladder aangetrokken gevoeld. Voor mij is het al heel snel een mengpaneel geworden. Extra voordeel hiervan vergeleken met de ladder is dat in het mengpaneel alle polyvagale autonome toestanden uitgedrukt kunnen worden en in de ladder niet. In dit artikel schrijf ik daar meer over.
** Hier zit natuurlijk een belangrijke voetangel: doordat zich beschaafd gedragende politici jarenlang eigenbelang hebben nagestreefd, achterkamertjespolitiek hebben bedreven en zonder langetermijnvisie beslissingen hebben genomen waarvan we konden voorspellen dat ze verkeerd uit zou pakken (onder andere het opheffen van bejaardenhuizen, de privatisering van de spoorwegen, de postbezorging, de gezondheidszorg, om nog maar te zwijgen van de langzame destructie van de jeugdzorg), waarvan uiteindelijk ook nog eens niemand verantwoordelijk gehouden wordt en alleen de maatschappij opdraait voor de gevolgen, is “het volk” eigenlijk ook gewoon wel terecht boos… Zie dat beschaamde vertrouwen maar eens te herstellen.
*** Er zijn goede testen voorhanden. Een gemêleerde commissie met verstandige mensen die de uitslagen van de test(en) kan bespreken met een kandidaat, wordt gevraagd een gefundeerde uitspraak te doen en dat kan ons al een heel eind verder helpen.
Overige toelichtingen:
- Ik beschouw het als een deel van mijn missie om de implicaties van de polyvagaaltheorie, zoals die in dit artikel aan bod zijn gekomen, helder te maken voor iedereen die daarin geïnteresseerd is. Voor professionals heb ik een tweedaagse training ontwikkeld.
- Het is goed om te weten dat er criticasters zijn die stellen dat de polyvagaaltheorie niet zoveel nieuws toevoegt. Voor een deel klopt dat. Zoals heel veel (iedere?) theorie, bouwt de polyvagaaltheorie verder op wat al bekend was. Zo schreef ik in dit artikel al over het feit dat de polyvagaaltheorie het concept van ‘dissolutie’ gebruikt, dat al in 1904 door de neuroloog Hughling-Jackson werd beschreven. Daarnaast zijn er ook andere theorieën die menselijk gedrag en de manier waarop we stress en dreiging omgaan, beschrijven, maar de polyvagaaltheorie is wat mij betreft toch de meest complete. Ik schrijf hier t.z.t. nog een artikel over.
- Het grappige (of misschien ironische) is “weer in verbinding gaan” vertaald naar het Latijn het woord “religare” oplevert, waar religie van afkomstig is. Ironisch omdat religie ook een rol speelt en heeft gespeeld in de huidige situatie.
