Eenzaamheid is een maatschappelijk probleem. Om gepaste oplossingen te vinden, is het van belang om te weten wat de oorzaak van de eenzaamheid is. In deze blog vertelt een ervaringsdeskundige over drie vormen van eenzaamheid (existentieel, emotioneel en sociaal) en hoe daar op verschillende wijze mee kan worden omgegaan door de overheid, hulpverleners en naasten.
Door Joan van Baarle – 16 mei 2022
Eenzaamheid is een steeds groter wordend maatschappelijk probleem. Het sluiten van de verzorgingshuizen, de individualisering en digitalisering van de samenleving hebben deze zaak geen goed gedaan. En nu we ook nog eens steeds ouder worden, zal eenzaamheid tot ongekende proporties uitdijen.
De overheid besteedt veel aandacht aan eenzaamheid door het organiseren van allerlei activiteiten om de eenzaamheid onder ouderen te bestrijden.
Toch wordt door deze activiteiten slechts een deel van de mensen die eenzaamheid ervaren bereikt.
Prof. dr. Anja Machielse, filosoof en sociaal wetenschapper, zette mij tijdens een interview met haar op het spoor van de drie soorten eenzaamheid: existentieel, emotioneel en sociaal.
Deze indeling gaf mij meteen al helderheid waarom al de goedbedoelde activiteiten mijn eenzaamheid niet zouden doen verminderen of laten verdwijnen. Ik voelde mij eenzaam, dat wist ik wel.
Al schrijvend aan mijn boek ‘Hunkeren naar verbinding’ kwam ik er achter dat mijn eenzaamheid existentieel en emotioneel van aard was en niet sociaal.
Bij existentiële eenzaamheid heerst het intense gevoel nergens bij te horen, geen verbinding te kunnen maken, je afgewezen voelen. De pijn die hiermee gepaard gaat, kan worden gelijkgesteld aan een lichamelijke wond. Het verbergen van de pijn en er niet over kunnen praten, je gedwongen voelen om je kwetsbaarheid niet te laten zien, als het ware onder een stolp te houden, staat gelijk aan existentiële eenzaamheid.
Er staat een foto van mij op mijn netvlies gegrift, waarop ik – ik zal een jaar of vijf zijn geweest – achter op het schoolplein tegen een muur sta te kijken naar de juf en de kinderen die in onze schooltuintjes bezig zijn. Als ik hieraan terugdenk, overvalt mij een treurig gevoel van eenzaamheid. Ik kon dat toen niet in woorden vatten, het voelde als ‘er niet bij horen’, ‘in mezelf gekeerd’. Ik deed braaf wat er van mij werd verlangd, maar ik had geen contact met de wereld om mij heen. Al schrijvend kwam ik erachter dat dit een gevoel van existentiële eenzaamheid was. Een gevoel er niet bij te horen, niet weten hoe verbinding te maken.
Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat bij existentiële eenzaamheid de gevoeligheid voor het krijgen van chronische ziektes toeneemt en volgens neuropsycholoog Erik Scherder kan er sprake zijn van cognitieve achteruitgang bij mensen die eenzaamheid ervaren en kan de factor stress heel erg toenemen.
Emotionele eenzaamheid wordt gekenmerkt door het gemis van een hechte affectieve relatie. In de wetenschappelijk literatuur gaat het meestal om het gemis van een partner, waarbij de partnerrelatie als een van de belangrijkste affectieve relaties ter bescherming van emotionele eenzaamheid wordt beschouwd. Maar ook als een dierbare vriend(in), zus of broer overlijdt en zeker bij het overlijden van een kind kan het gemis aan de emotionele band tot eenzaamheid leiden.
Helaas is er ook in de wetenschappelijke literatuur weinig of niets te vinden over onderzoek naar emotionele eenzaamheid bij verlies, anders dan bij verlies van een partner. Wat er wel is te vinden gaat over rouwverwerking.
De Vlaamse psychiater Dirk de Wachter schrijft in zijn boek De kunst van het ongelukkig zijn (2019) dat we wel met elkaar bij verlies en verdriet in gesprek moeten blijven, anders dreigt ons ik zich in zichzelf op te sluiten en te verpieteren.
Mijn oudste dochter, moeder van twee kinderen, kreeg op 47 jarige leeftijd euthanasie vanwege ondraaglijk lijden door tinnitus (oorsuizen). Na een veertien jaar lange strijd tegen uiteindelijk vier oorverdovende geluiden in haar hoofd, kon zij niet meer verder leven. Mijn immense verdriet en gevoelens van eenzaamheid omdat niemand kon begrijpen wat ik voelde en hoe intens ik haar miste, heb ik gedeeld door het schrijven van een boek ‘Gevangen in geluid’. Nu, acht jaar na haar overlijden, is de behoefte aan het delen van mijn verdriet en mijn emotionele eenzaamheid er nog steeds.
Om verdriet te kunnen blijven delen, ook na vele jaren, zal eerst het taboe dat op eenzaamheid rust moeten worden doorbroken. Aan de buitenkant is niet te zien dat iemand zich eenzaam voelt. De eenzame zelf zal niet snel over eenzame gevoelens praten uit een gevoel van gêne en schaamte. Ik heb vast iets niet goed gedaan. Hulpverleners zijn al gauw geneigd met oplossingen te komen, maar zullen eerst het gesprek moeten aangaan om er achter te komen om wat voor soort eenzaamheid het bij de persoon in kwestie gaat. Dan kan zomaar blijken dat af en toe een luisterend oor al helend kan zijn.
Bij sociale eenzaamheid is er een discrepantie tussen de feitelijke en de gewenste sociale relaties. Hoeveel contacten heb je en hoeveel zou je er eigenlijk willen hebben? Bij sociale eenzaamheid ervaar je een gebrek aan sociale verbondenheid, een gemis aan sociale integratie. Pas als je niet meer tevreden bent met je sociale relaties en de ontevredenheid de kop opsteekt,
komen de gevoelens van eenzaamheid. Sociale eenzaamheid kan ook optreden als je er niet in slaagt, om wat voor reden dan ook, een nieuwe vriendenkring op te bouwen of nieuwe vrienden te maken. Bij deze vorm van eenzaamheid kunnen de door de overheid of door een organisatie georganiseerde activiteiten helpen om de eenzaamheid te doorbreken.
Vaak is er bij een dergelijke activiteit iemand met wie het klikt en is het leuk om daarmee verder af te spreken. Zo wordt het sociale netwerk uitgebreid en kan het gemis aan sociale contacten worden aangevuld.
Om er achter te komen om welke soort eenzaamheid het gaat, zullen hulpverleners, mantelzorgers, vrijwilligers en familieleden eerst met de persoon in gesprek moeten gaan. Aan de buitenkant is namelijk niet te zien dat iemand eenzaam is, laat staan dat iemand lijdt aan existentiële, emotionele of sociale eenzaamheid. Hulpverleners zullen moeten worden bijgeschoold om dit soort gesprekken te kunnen te voeren en dan pas te beslissen of er iets en, zo ja, wat er gedaan kan worden.
Bij existentiële eenzaamheid is het belangrijk te proberen om de chronische stress te verminderen, omdat stress schadelijk is voor de hersenen. Cognitieve gedragstherapie kan hierbij helpen, ook als je tot de oudere generatie behoort. Stel jezelf dagelijks een (klein) doel en deel uit en ontvang veel knuffels. Dat maakt de stof oxytocine aan, het ‘gelukshormoon’, waarbij je je fijn voelt.
Het verdriet en gemis van de dierbare blijven uiten en delen, helpt de pijn te verzachten bij emotionele eenzaamheid.
Bij sociale eenzaamheid helpt het om structuur aan je dagen te geven, een leuk vooruitzicht(je) te creëren.
Bij alle drie de soorten eenzaamheid helpt bewegen. Dat is goed voor de fysieke en de mentale gezondheid.
De overheid zou een landelijke campagne kunnen starten om het taboe dat er bij jong en oud op eenzaamheid rust te doorbreken. Dan wordt praten over eenzaamheid even normaal als vertellen dat je naar de kapper bent geweest. Daarnaast zou de overheid ervoor moeten zorgen dat hulpverleners (bij)geschoold zijn om zó het gesprek met iemand aan te gaan dat duidelijk wordt om wat voor soort eenzaamheid het gaat. Dat zal de focus op het organiseren van activiteiten om de eenzaamheid te verdrijven meer richten op wat er werkelijk moet gebeuren.
In mijn boek Hunkeren naar verbinding (2021) staan achterin nog veel meer handvatten over wat jezelf, wat de omgeving en wat de overheid kan doen om de verschillende soorten eenzaamheid draaglijker te maken.
***Blog voor het eerst verschenen op Mad in the Netherlands, 16 mei 2022***
Bronnen:
Baarle, Joan van, Hunkeren naar verbinding, een andere kijk op eenzaamheid, EsGa, 2021 >
Darling, Lynn, Is there a cure for loneliness?, AARP The Magazine/Real Possibilities, 2020 >
Dykstra, Pearl A., T.Fokkema, De aanpak van eenzaamheid: Feiten en misverstand, 2009 >
Slob, Marjan, De lege hemel, Ambo/Anthos, Amsterdam, 2020 >
Spitzer, Manfred, Eenzaamheid, Atlas Contact, 2019 >
De Wachter, Dirk, De kunst van het ongelukkig zijn, Lannoo Campus, 2019 >
Geraadpleegde website: www.movisie.nl
Persoonlijke interviews (niet gepubliceerd) met: Prof. dr. Anja Machielse, Hoogleraar Humanisme en Sociale Weerbaarheid / Prof. dr. Erik Scherder, neuropsycholoog
