Door Robert Whitaker – 3 februari 2023
In het afgelopen decennium is de roep om een radicale verandering in de psychiatrie luider en georganiseerder geworden. In Latijns-Amerika was er geen stem die luider of effectiever dan die van Fernando de Freitas en zijn collega Paulo Amarante. Samen leidden ze een kritische psychiatrische beweging van groot formaat; ze lanceerden Mad in Brasil in 2016; en ze werden medewerkers van het International Institute for Psychiatric Drug Withdrawal (IIPDW) toen dat werd opgericht, waarbij Fernando naar Göteborg in Zweden reisde voor de oprichtingsvergadering.
Fernando, 68 jaar oud, overleed afgelopen maandag 30 januari, na een strijd van zes maanden met alvleesklierkanker.
Toen het nieuws over Fernando’s dood zich verspreidde – onder zijn collega’s in Brazilië, de Mad in America gemeenschap, de leden van het IIIPDW en daarbuiten – was er een gemeenschappelijk gevoel in hun uitingen van rouw: Fernando de Freitas was een dierbare vriend die zijn stempel drukte op allen die het geluk hadden hem te kennen, en hij was een strijder voor radicale verandering.
Enkele eerbetuigingen:
From the UK:
“I first met Fernando in Gothenburg and we corresponded thereafter where he introduced me to others and we discussed many issues. I found in him a fellow traveler not only in the politics of mental health, but politics more broadly. He was such a lovely and generous person. People who provide the sort of solidarity he did are precious and his loss will be keenly felt in many places around the world.” —Sami Timimi
“What terribly sad news. I never met Fernando in person, but thanks to zoom, had several remote conversations with him. He was so warm, friendly and funny—that is my memory of him. Even on zoom his exuberance and passion overflowed. We have really lost a charismatic and energetic campaigner for change in mental health, social justice and politics more generally.” —Joanna Moncrieff
“He was a kind and generous host when I visited Brazil a couple of years ago. He was very well-informed about politics, and we shared our disgust at the state of the UK’s ruling party, and delight at the re-election of his beloved Lula. He will be very much missed.” —Lucy Johnstone
From Iceland:
“I felt his love and friendship from the first moment. We had many conversations in Gothenburg and we kept our contact via messenger. I miss him deeply.” —Audur Axelsdottir
From The Netherlands:
“We are losing a friend with a great heart.” —Peter Groot
“We will miss him. He was always an inspiring person in the online meetings. He planted seeds; may other people ensure they continue to get attention and grow.” —Monique Timmermans
From Switzerland:
“My deepest condolences for the loss of a good human being, a dedicated human being, and for Brazil—the country where I grew up—that loses a good person and fighter for making this world a better place.” —Claudia Esteve
From Finland:
“I’m a Buddhist so I believe in karma. May his many good deeds continue to grow and flourish and help us achieve the vital paradigm change in psychiatry.” —Soili Takkala
From Norway:
“I met him in Gøteborg, and he was a great inspiration to me to start Mad in Norway. I had great conversations with him, he was so warm and supportive. A wonderful man, and an inspiration to us all. The entire staff of Mad in Norway send our condolences, he is a great loss to our community.” —Birgit Valla
From Italy:
“This news saddens me greatly. And it saddens me even more that it was impossible to send Fernando our hug and our words of esteem at the time of his illness. I never had the chance to meet him in person, but I was struck by his sense of purpose, curiosity, knowledge about Basaglia (more than many Italians) and ability to connect even online.” —Raffaella Pocobello
From Sweden:
“Fernando was one of the kindest (people) but also very determined to make a change for a better world. I have such beautiful memories from our days together in Gothenburg.” —Carina Hakkansson
From Germany:
“A real loss—his legacy survives him and all those touched by his kindness and generosity. We are dedicating our book Withdrawal from Prescribed Psychotropic Drugs (with his terrific contribution ‘Attitudes of researchers concerning the discontinuation of psychopharmacological treatment’) to him—due out in two weeks.” —Peter Lehmann & Craig Newnes
From the US:
“Fernando was a wonderful companion on my trip to Brazil and helped with my antipsychotic research. We had a number of vibrant conversations and he brought a really strong spirit to the work and the world. I had no idea he was ill. A real loss.” —Will Hall
“I am really saddened to hear of Fernando’s death. We met at Gothenburg and he, Kleo and I were the only people who stayed an extra day and got to really bond with each other. We never met again but stayed in touch via email and social media. He exuded a firm sense of purpose with a deep warmth and kindness. It is a huge loss to our community.” —Swapnil Gupta
And from Brasil:
“I deeply regret the death of our dear friend Fernando Freitas, because he was one of those rare people who knew how to fight for his convictions, creating spaces for debate, discussion forums, and solidarity networks aimed at strengthening a permanent questioning of the abuses of power of biological psychiatry and the problems derived from psychopharmacological treatments, such as severe adverse effects, dependence and addictions that are often systematically denied. As a reader and contributor to Mad in Brasil, I feel an enormous sadness because we lost a tireless worker, editor, translator, and writer on pressing current issues in the field of mental health. Fernando had to deal with intolerant critics even among those considered humanist psychiatrists. I highlight his latest collaboration, which has just been published in a Dossier organized by Marcia Mazon and myself, in the Brazilian journal Estudos de Sociologia. In the last issue of the year 2022, we can find what is probably the last publication of Fernando Freitas, written in collaboration with Luciana Jaramillo Caruso de Azevedo and entitled ‘Medicalizando crianças e adolescentes’ (Medicalizing children and adolescents).” —Sandra Caponi
Persoonlijk heb ik [Robert Whitaker] de afgelopen week meer dan een paar tranen gelaten. Dit is hoe hij vaak zijn e-mails afsloot, wat getuigt van de warmte die hij regelmatig aan anderen toonde: “Um forte abraço, meu caro amigo” (Een dikke knuffel, mijn lieve vriend).
Bevordering van kritische psychiatrie in Brazilië
Fernando Ferreira Pinto de Freitas promoveerde in de psychologie, met de nadruk op sociale psychologie, aan de Katholieke Universiteit Leuven in België. Hij en Paulo Amarante ontmoetten elkaar voor het eerst in 1982 toen Fernando een cursus volgde die Amarante doceerde over geestelijke gezondheid en psychosociale zorg. Voor Amarante was dit “de baanbrekende cursus die het proces van kritiek in de psychiatrie – kritiek op het model van asielpsychiatrie en medicalisering in Brazilië – in gang zette.”
Geinspireerd door het werk van Franco Basaglia in Italië, die beroemd was geworden door het opheffen van psychiatrische ziekenhuizen in dat land, hielpen ze samen met andere activisten een deïnstitutionaliseringsproces in Brazilië op gang te brengen. Eind jaren tachtig was Amarante een van de belangrijkste opstellers van nationale wetgeving die voorzag in gemeenschapsbehandeling van psychiatrische patiënten en hun mensenrechten wilde beschermen.
In 2007 bundelden Freitas en Amarante hun krachten om een forum voor geestelijke gezondheid en mensenrechten op te richten in samenwerking met de Universidad de las Madres de Plaza de Mayo in Argentinië. Dit was een eerste stap om verder te gaan dan de psychiatrische hervorming die in de jaren tachtig had plaatsgevonden, toen de psychiatrische inrichtingen grotendeels werden vervangen door een landelijk netwerk van Psychosociale Zorgcentra (bekend als CAPS). Vervolgens richtten Freitas en Amarante samen de Associação Brasileira de Saúde Mental (ABRASME) op. Freitas was een tijdlang directeur van ABRASME, de grootste “kritische” instelling voor geestelijke gezondheidszorg in Latijns-Amerika. Onder hun gezamenlijke leiding hield ABRASME jaarlijkse conferenties, die mede bedoeld waren om een door gebruikers geleide beweging in Brazilië te bevorderen.
Zo leerde ik Fernando en Paulo voor het eerst kennen, toen ze me uitnodigden om te spreken op ABRASME-conferenties in Manaus, Joao Pessoa, Florianopolis en Rio De Janeiro. Het was toen dat ik de warmte, vriendschap en vrijgevigheid ervoer waarover zovelen in hun eerbetoon aan Fernando schreven.
Een van de meest gedenkwaardige gebeurtenissen op een ABRASME conferentie vond plaats tijdens een toespraak van Olga Runciman, die vertelde over haar herstel nadat ze in het ziekenhuis was opgenomen met de diagnose schizofrenie, en dat haar herstel optrad nadat ze was gestopt met antipsychotica. Velen in het publiek hadden nog nooit van zoiets gehoord, en haar voordracht was het equivalent van een steen laten vallen in het stille water van een vijver. Je kon de rimpeling van emotie zien die zich door het publiek verspreidde en de interne “lichten” die aangingen toen haar woorden tot het publiek doordrongen.
“Ik ontmoette Fernando voor het eerst toen ik in 2015 door hem en Paulo Amarante in Brazilië werd uitgenodigd,” herinnerde Runciman zich. “Ik werd niet alleen in Brazilië ontvangen, maar ook bij hem thuis, waar we spraken over de toestand van de wereld en in het bijzonder over de psychiatrie en haar medicijnen, en ik ontdekte dat hier iemand was die een passie deelde om de wereld te willen veranderen met betrekking tot de rechten en behoeften van hen die lijden in de psychiatrie. Het bleek dat we beiden een droom deelden dat er op een dag een beweging zou komen die het terugtrekken van psychiatrische medicijnen zou ondersteunen. We wisten niet dat die droom een jaar later werkelijkheid zou worden! Het IIPDW was geboren en Fernando werd een medewerker van ons instituut en speelde een zeer actieve rol in Brazilië bij het bevorderen van het onttrekken van psychiatrische medicijnen.”
Terwijl Freitas en Amarante deze initiatieven nastreefden, deden ze dat vanuit het meest vooraanstaande instituut voor wetenschap en technologie: de Nationale School voor Geestelijke Gezondheid van de Oswaldo Cruz Stichting (FIOCRUZ). Beiden waren hoogleraar aan de school, en Amarante leidde ook een Laboratorium voor Studies en Onderzoek in Geestelijke Gezondheid bij Fiocruz. Freitas was een van de onderzoekers van het laboratorium.
Door hun inspanningen publiceerde Editora FIOCRUZ een Portugese vertaling van Anatomy of an Epidemic, waarbij Freitas en Amarante samen het voorwoord schreven. In 2016 lanceerden ze samen Mad in Brasil, met Freitas als hoofdredacteur.
In een interview met Mad in America vorig jaar vertelde Freitas hoe ze wilden dat Mad in Brasil een transformatie van de geestelijke gezondheidszorg zou bevorderen. “[We willen] een radicale breuk bevorderen, een radicale breuk creëren in onze relatie tot het psychiatrische model,” zei hij. Zelfs in een gemeenschapsgerichte benadering moeten de gemedicaliseerde elementen – het vertrouwen op diagnose, de nadruk op medicatie – ter discussie worden gesteld.
“Nadenken, heroverwegen, in twijfel trekken. We willen het gesprek veranderen,” zei hij.
Freitas was een onvermoeibare redacteur. Hij vertaalde regelmatig wetenschappelijke artikelen, persoonlijke verhalen en blogs die gepubliceerd waren op Mad in America en andere gelieerde sites in het Portugees. Zijn assistente, Camille Mota, publiceerde regelmatig recensies van artikelen die in Braziliaanse medische tijdschriften waren gepubliceerd. In de zes jaar dat hij aan het roer stond, vertaalde Freitas meer dan 700 artikelen – blogs, persoonlijke verhalen en MIA rapporten – met zijn laatste vertaling gepubliceerd op 16 januari, iets meer dan een week voor zijn dood. Mad in Brasil ontwikkelde een vast maandelijks lezerspubliek – de bezoekersaantallen lagen gemiddeld rond de 20.000 per maand.
“Twee weken voordat Fernando overleed postte hij nog op Mad in Brasil,” zei Runciman. “Zijn passie voor veranderingen in de geestelijke gezondheidszorg was er tot op het laatst.”
Het unieke aan Mad in Brasil was dat het gevestigd was in het toonaangevende instituut voor wetenschap en volksgezondheid in Latijns-Amerika, FIOCRUZ. Stel je bij wijze van analogie eens voor dat prominente onderzoekers en leiders van het National Institute of Mental Health in de Verenigde Staten de redactie vormen van Mad in America en wetenschappelijk nieuws, blogs, persoonlijke verhalen en diepgaande rapporten publiceren over de tekortkomingen van het ziektemodel van de psychiatrie en de noodzaak van radicale verandering. Dit zou natuurlijk nooit gebeuren, en dit benadrukt een belangrijk aspect van wat Mad in Brasil deze Mad in the World onderneming (en het IIPDW) heeft gebracht: De inspanning om de psychiatrie in Brazilië radicaal te veranderen had zijn basis in een prestigieus instituut voor volksgezondheid, geleid door professoren van dat instituut.
Na de lancering van Mad in Brasil was het volgende project van Freitas en Amarante het opzetten van een jaarlijks “Internationaal Seminar over de epidemie van psychiatrische middelen”. Ze organiseerden zes van zulke conferenties, waarbij meestal een internationale groep onderzoekers, mensen met levenservaring en behandelaars werd uitgenodigd om voordrachten te houden (eerst door middel van persoonlijke presentaties in Brazilië, en daarna online tijdens de pandemie). Ook hun Braziliaanse collega’s hielden voordrachten. Op de lijst van internationale sprekers staan veel namen die Mad in Amerika kent: Irving Kirsch, Laura Delano, Will Hall, Joanna Moncrieff, John Read, Lucy Johnstone en Jaakko Seikkula, om er maar een paar te noemen. Afgelopen november nodigden ze voor het zesde internationale seminar Allen Frances en Andrew Scull uit voor een debat over de verdiensten van de psychiatrie en haar behandelingen.
Samen waren Freitas en Amarante co-auteurs van een aantal artikelen en boeken, en stelden ze pamfletten op voor de ABRASME over de medicalisering van het leven die voortvloeide uit de derde editie van het Diagnostic and Statistical Manual van de American Psychiatric Association. Onlangs hielden ze toezicht op de vertaling van Jaakko Seikkula’s boek over de Open Dialoog, en schreven ze samen een voorwoord voor het boek.
De medicalisering van het leven
Zoals uit de korte biografie blijkt, heeft Fernando Freitas zijn professionele leven gewijd aan het transformeren van de psychiatrische zorg in Brazilië en daarbuiten. Hij deed dit door middel van een opmerkelijke en blijvende vriendschap met Paulo Amarante.
Er zat natuurlijk ook een persoonlijke kant aan het feit dat hij in hun wereld werd uitgenodigd, en zoals uit de bovenstaande gevoelens blijkt, drukte Fernando zijn stempel op iedereen die hij ontmoette. Zijn warmte, zijn intelligentie, zijn passie en zijn vermogen tot vriendschap waren de bepalende kenmerken van zijn karakter. Bovendien had hij een geweldig gevoel voor humor en een aanstekelijke lach.
Voor Freitas, Amarante en andere Brazilianen die deze evenementen organiseerden en er spraken, was het meest prominente thema de medicalisering van het leven, en het verlies – voor een samenleving, voor haar kinderen en voor iedereen – dat voortkomt uit het pathologiseren van de menselijke conditie. Zoals Freitas en Amarante aangaven in hun boek The Medicalization of Psychiatry uit 2015, leidde dit tot een verarmd gevoel van eigenwaarde (en andere schade), en het was deze grote overtuiging die al hun inspanningen bezielde.
Mad in America publiceerde op 6 januari van dit jaar een recensie van Fernando’s laatste schrijven over dit onderwerp, dat Sandra Caponi hierboven noemt.
Fernando laat een dochter, Natalia, en een stiefdochter, Lara, achter. Zoals uit de rouwbetuigingen blijkt, is zijn dood een verlies voor allen die de psychiatrie “radicaal veranderd” willen zien.
***Gepubliceerd op Mad in America, 3 februari 2023. Vertaald door MitN***
Mad in America host blogs van een diverse groep schrijvers. Deze berichten zijn bedoeld als openbaar forum voor een discussie over de psychiatrie en haar behandelingen. De geuite meningen zijn van de schrijvers zelf.