Onveilige hechting: Wat kan de polyvagaal theorie toevoegen aan jouw leven?

Meisje, alleen, kijkt recht in de camera in haar rode jurk voor verder zwarte achtergrond.

Door Wilma Dijk – 19 januari 2023

Het autonome zenuwstelsel vormt onder andere de verbinding tussen je emotionele systeem en je stress-systeem. De polyvagaal theorie beschrijft hoe het autonome zenuwstelsel reageert op het ervaren van veiligheid én onveiligheid.

Het is een systeem dat in elk zoogdier aanwezig is. De mens is een zoogdier.

De nervus vagus (10e hersenzenuw of zwevende zenuw) speelt hierin een belangrijke rol. Dit parasympatische deel is verdeeld in 2 regulerende zenuwbanen: de ventrale (voor) en dorsale (achter) baan. De ventrale baan reageert op signalen van veiligheid en stimuleert gevoelens van veiligheid en verbondenheid. De dorsale baan reageert juist op signalen van extreem gevaar. Daarmee zorgt deze dorsale baan er ook voor dat je uit contact gaat met de ander (en jezelf) en je bewustzijn verlaagt. Het zet je stil en je voelt minder pijn – de ultieme bescherming. Het autonome zenuwstelsel zorgt ervoor dat onze ‘soort’ in stand gehouden wordt.

Het sympathische deel  van het autonome zenuwstelsel zorgt voor beweging/activatie waaronder vechten of vluchten.

Het autonome zenuwstelsel is een besturingssysteem dat zich buiten het bewustzijn afspeelt en dat invloed heeft op je hele lichaam: ademhaling, stofwisseling, hartslag, bloeddruk, spierspanning, honger, dorst, gehoor, evenwicht, stembanden, gezichtsvermogen, voortplanting, concentratie, beweegdrang, enz. Uiteindelijk zelfs op jouw immuunsysteem.

Ben je veilig ja of nee? Moet je aanvallen of wegrennen of jezelf helemaal stilhouden zodat je niet opvalt? Dr. Stephen Porges noemt dit onbewuste waarnemen van het lichaam, neuroceptie. Wij zijn groepsdieren. Wij hebben de verbinding met de ander nodig om onze overlevingskansen te vergroten. Dat lukt beter als we ons veilig voelen en de ander kunnen vertrouwen.

Wat is het effect van het ervaren van veiligheid en waarom kan het transformerend voor jou zijn zoals Dr. Stephen Porges beschrijft? Ik hoop je mee te kunnen nemen in deze, voor velen, complexe materie.

Leuk deze wetenschap maar wat kun je dan met deze kennis?

Het is bekend dat het autonome zenuwstelsel heftig reageert bij het meemaken van ernstige bedreiging (een situatie waarbij de overlevingskans kleiner is) of heftige emoties om de mens op die manier te beschermen. Het is een stressreactie. Het moment, de frequentie en de ernst bepaalt de impact op de lange duur. Maar ook de mate waarin iemand steun en bescherming ervaart van zijn sociale omgeving is heel bepalend! Was je alleen met je pijn? Onder dergelijke omstandigheden raakt je systeem ontregeld en zal jouw lichaam continue alert zijn en bij het minste of geringste al een heftige beschermingsreactie laten zien. De herinnering ligt opgeslagen in je hele lichaam. Vertrouwen heeft plaats gemaakt voor wantrouwen. Angst. Dat betekent dat het beschermingssysteem snel reageert terwijl het misschien helemaal niet nodig is. Iets minder heftig was ook passend geweest. Normale signalen kunnen dan al als bedreigend worden gezien. Tenminste als het geheugen dit registreert als een situatie die je al eerder hebt meegemaakt en waarbij er geen ontsnappingsmogelijkheid of steun was.

Bij kleine kinderen speelt dit al een rol als de moeder of vader niet of onvoldoende beschermend is. Maar ook als je als baby in de baarmoeder al veelvuldig blootgesteld werd aan de stresshormonen van je moeder. De baby wordt dan geboren met een ontregeling van het stress-systeem. Als een ouder het kind negeert dan ontstaat er stress bij het kind. Het kind heeft deze ouder nodig want het is afhankelijk van deze ouder om te overleven. Er móet verbinding zijn zodat de ouder zonder woorden de behoefte van het kind kan begrijpen en vervullen. Dit zorgt voor veilig voelen.

Als je op zo jonge leeftijd niet wordt voorzien in voldoende bescherming en zorg dan komt de verbinding en daarmee de hechting in het gedrang. Er is wel hechting maar het is een onveilige hechting want het is niet helemaal duidelijk of het kind wel voldoende op zijn ouders kan vertrouwen. Kan je te allen tijde bij hen terecht voor steun? Word je door je ouders geaccepteerd zoals je bent? Mag jij je emoties uiten bij hen en word je daarin serieus genomen? Kun je met hen bespreken wat je wilt? Luisteren ze naar jou zonder een oordeel te hebben? Voel je je vrij bij hen? Of moet jij je volledig aanpassen aan je ouders om je eigen veiligheid of zorg te garanderen?

Een hechtingsprobleem heeft een grote invloed op het aangaan van relaties. Bindingsangst of verlatingsangst ontstaat.

Onverwerkte emoties worden opgeslagen in het lichaam en kunnen zorgen voor fysieke pijn en verslavingen.

Hoe kun je met kennis van de polyvagaal theorie naar een veiliger gevoel komen?

Alle verandering begint met bewustwording. Dus leren over hoe je lichaam werkt: de autonome ladder (ventraal, sympathisch, dorsaal), de hiërarchie en hoe jij de signalen van je lichaam kan herkennen en daar betekenis aan kunt geven. Met die bewustwording is er een keuzemogelijkheid gecreëerd. Als mens kan je iets doen waardoor je je eigen lichaam kunt laten weten en leren dat het wél veilig is. Het is het vriendschapsluiten met het autonome zenuwstelsel en dus ook met het stress-systeem. Op deze manier kun je het autonome zenuwstelsel kalmeren, herinneringen een andere lading geven en verder komen in jouw herstel. 

Heb je daar een therapeut voor nodig?

Een therapeut kan deze kennis overdragen en tal van situaties bespreken waarbij je de effecten van veiligheid en onveiligheid hebt ervaren. Wat gebeurde er? Wat zag je aan de ander? Wat hoorde je? Wat was je gevoel? Waar zat dat gevoel? Waar had je behoefte aan? Wat kun je doen als je weer in een dergelijke situatie komt? Zo zul je steeds sneller de situatie en de spanning in je lichaam herkennen. Zo kan iemand ook leren om de juiste mensen om zich heen te verzamelen waarbij er voldoende bescherming of steun wordt ervaren, of leren om in een lastige situatie tot ontspanning te komen. Je kan zelf de eigen hormonen en neurotransmitters leren aanmaken om uit de ervaren onveiligheid te komen of eruit te blijven. Een therapeut, coach, arts of een verpleegkundige kan je bijstaan in het durven toestaan van het uiten van onverwerkte emoties en pijn. Zij kunnen ook een gids zijn naar een andere lichaamsgerichte therapie (yoga, mindfulness, beeldend, paarden, muziek, zingen, dans, spel, toneel, massage, natuur, bewegen).

Hoe kun je een therapeut vertrouwen?

Als vertrouwen een belangrijke voorwaarde is om te herstellen of te verbeteren dan is de relatie met de therapeut een belangrijke voorwaarde voor herstel. De therapeut zal kennis van de polyvagaal theorie moeten hebben, je grenzen moeten respecteren en vertrouwen moeten uitstralen en verdienen. Je therapeut zal zelf ook goed gereguleerd moeten zijn: in balans met het eigen stress-systeem. Co-regulatie is namelijk altijd aanwezig. Dit is niet uit te zetten want gevoelens zijn “besmettelijk”. We scannen de ander en de situatie continue op (on-)veiligheid en krijgen signalen van ons lichaam. Het verbindingssysteem (sociale betrokkenheidssysteem) zorgt voor daling van stresshormonen omdat je het signaal krijgt dat de ander veilig is voor jou. Dat is zichtbaar aan de houding, de stem, het oogcontact, het spiegelen, de mimiek en de woorden. Dat zal niet tijdens het eerste contact zijn. Daar gaat tijd overheen omdat je eerst een verbinding moet aangaan. Je moet elkaar leren kennen en gaan vertrouwen. Dat betekent dat de therapeut een betrokken houding moet laten zien. Daar hoort wederkerigheid bij en geen afstandelijkheid.

Wat kun je zelf?

Oefenen , oefenen, oefenen. Steeds beter bevriend raken met de signalen van het lichaam en ook nieuwe uitdagingen aangaan waarbij je ondanks de ervaren stress toch iets oppakt of aangaat. Dat is eng maar kan je ook heel veel opleveren. Wat je nog niet alleen durft of kan doe je samen met een ander. Iemand die je steunt en niet iemand die iets van je overneemt. Iemand die je geruststelt en tijd neemt om uit te leggen of je een klein beetje helpt. Dit kan samen met een professional maar ook met een goede vriend of vriendin. Als je op deze manier positieve ervaringen opdoet dan geeft dat vertrouwen. Met name in jezelf en dat geeft een geruststelling aan het autonome zenuwstelsel. Herstel. Je zelfbeeld gaat dan ook veranderen en je komt steeds beter in verbinding met jezelf.

Wat je ook zelf kunt doen is het voorzichtig gaan voelen en uiten van wat je nog niet hebt verwerkt aan emoties. Je kunt gaan onderzoeken waar je blij van wordt of wat je een goed gevoel geeft. Je wordt veerkrachtiger als je weet wat je kunt inzetten om jezelf te reguleren – wat je kunt doen om vanuit sympathisch (vechten, vluchten) of dorsaal (parasympatisch: bevriezen, blokkeren, dissociëren, flauwvallen) in ventraal (veiligheid, blijheid, wederkerigheid, verbinding) te komen.

Ook al heb je er aanvankelijk geen zin in, je kunt zelf iets ondernemen alleen of met anderen zoals: rustige buikademhaling, vragen om een knuffel of om steun, yoga, mindfulness, beeldend bezig zijn, voor dieren zorgen, muziek maken of luisteren, zingen, dansen, spelen met kinderen of met volwassenen, toneelspelen, ontspanningsmassage of zelfmassage, schommelen of wiegen, een warme douche nemen, tuinieren, wandelen, fietsen, rennen, zwemmen, etc. Misschien kun je nieuwe mensen leren kennen, veel buiten zijn om de natuur te ervaren (de natuurlijke EMDR), veel en verschillende groenten eten omdat daarin de belangrijke bouwstoffen zitten om zelf alle hormonen en neurotransmitters te maken wat jou helpt bij het optimaal laten functioneren van je lichaam en geest. Liefde voelen is een goed medicijn. Liefde voelen voor b.v. sport, kunst, dieren en de natuur kan een begin zijn. Dit kan verplaatste hechting zijn en deze liefde kun je delen met andere mensen.

Je kunt leren om aan te geven wat jouw behoefte is en wat jouw grens is zonder de ander te verliezen. En soms betekent dit dat je, zelfs tegen je gevoel in, afscheid neemt van iemand die jou ernstig kan ontregelen. Dat kan in de privésfeer zijn maar ook op het werk. Je ontwikkelt zelfcompassie.

Wat zijn de lange termijn effecten?

Als je eenmaal weet wat voor jou werkt en hoe je ander gedrag kunt laten zien dan zal dit de verbinding met jezelf én de ander bevorderen. Dit is herstel en dit geeft een enorme verbetering aan de kwaliteit van je leven. Als je jong niet hebt geleerd om met je emoties en met stress om te gaan dan krijg je vanuit de polyvagaal theorie de kans om dit alsnog te leren. Dat kan niemand je afpakken. Wat jij hebt geleerd geef je door aan de mensen om je heen en aan de volgende generaties. Zo kun je intergenerationeel trauma doorbreken. Het leren wat jouw zenuwstelsel nodig heeft om zich gunstig te ontwikkelen. Neuroplasticiteit (het leggen van nieuwe verbindingen tussen zenuwcellen) is het gevolg. Zorgen dat je weinig tot geen stress bij je draagt beschermt je tegen lichamelijk en geestelijk ziek worden. Bovendien kun je alsnog tot een veilige hechting komen. Met je partner bijvoorbeeld of met vrienden.

Ook al blijf je gevoelig voor stress en ben je snel overprikkeld je hebt nu een keuze en daarmee zelf invloed. Het overweldigt niet meer want je kunt je stress herkennen en weet wat te doen en hoe te communiceren. De “storm” gaat weer over. Je kunt navigeren tussen de dagelijkse ervaringen. Ook voor je omgeving kun je dan een veilige basis worden en zijn. Je bent traumasensitief geworden en herkent de stress en het gedrag van anderen beter en kunt beter anticiperen zonder jezelf te verliezen.

***Deze blog verscheen voor het eerst op Mad in the Netherlands, 19 januari 2023***

Bronnen:

De polyvagaal theorie van Stephen Porges

De polyvagaal theorie in therapie van Deb Dana

Traumasporen van Bessel van der Kolk

De tijger ontwaakt van Peter Levine

Laat je kind niet los van Gordon Neufeld en Gabor Maté

YouTube-video Het effect van Trauma en chronische stress op het zenuwstelsel vanuit de Polyvagaal theorie

Mad in the Netherlands presenteert blogs van een diverse groep schrijvers. Deze berichten zijn bedoeld als een openbaar forum voor een discussie over de psychiatrie en haar behandelingen. De geuite meningen zijn die van de schrijvers zelf.

Vorig artikelZal het revolutionaire “medicijnvrije” herstelcentrum in Noorwegen overleven?
Volgend artikelAntidepressiva dempen emoties en veroorzaken seksuele disfunctie