De gemeenschap voor geestelijke gezondheidszorg in Brazilië is reeds lang trots op de psychiatrische hervorming van de jaren tachtig. De sluiting van ziekenhuizen ging gepaard met de goedkeuring van progressieve wetgeving voor het creëren van gemeenschapsgerichte zorg en de bescherming van de mensenrechten van patiënten. Vandaag de dag is het doel van Mad in Brasil om voort te bouwen op die eerdere hervorming en om een tweede golf van verregaande veranderingen op gang te brengen.
Door MIA-redactie – 7 februari 2022
Zoals alle leden van Mad in America, wil ook Mad in Brasil een verandering zien in de huidige op medicijnen gebaseerde zorg.
“We willen bijdragen om een breuk te bewerkstelligen – een radicale breuk in onze houding tot het psychiatrische model”, zegt Fernando de Freitas, psycholoog en medebedenker van de website. Dat betekent verder gaan dan de Braziliaanse geschiedenis van dehospitalisatie en overgaan naar een nieuw model dat de aard van psychiatrische zorg uitdaagt en herdefinieert. Zelfs in een gemeenschapsgerichte benadering moeten gelijksoortige heersende medicaliserende elementen heroverwogen worden: het vertrouwen op diagnoses, het accent op psychiatrische medicatie, de overkoepelende invloed van het paradigma zelf.
“De ideeën en praktijken bevragen is alles,” aldus Freitas. “Nadenken, heroverwegen, ter discussie stellen. We willen het gesprek veranderen.”
Al vijf jaar lang vormt die zoektocht de basis voor het werk van Mad in Brasil. Opgericht door Freitas en de vooraanstaande Braziliaanse psychiater Paulo Amarante – de drijvende kracht achter de baanbrekende psychiatrische hervorming van het land in de jaren ’80 – is het MIA-filiaal gevestigd in de Oswaldo Cruz Foundation, het wereldwijd invloedrijke onderzoekscentrum voor de volksgezondheid dat gevestigd is in Rio de Janeiro en bekend staat onder de naam Fiocruz.
Het verleden geeft, volgens de bestuurders van Mad in Brasil, reden om te geloven dat een paradigmaverschuiving mogelijk is. In het begin van de jaren ’80, legt Freitas uit, “begonnen we een psychiatrisch hervormingsproces in Brazilië, geïnspireerd door de Italiaanse psychiatrische hervormingsbeweging uit de jaren ’70. Die campagne, geleid door psychiater Franco Basaglia, mondde uit in de Italiaanse Wet op de Geestelijke Volksgezondheid van 1978 – bekend als de “Wet Basaglia” – en zorgde ervoor dat psychiatrische ziekenhuizen werden gesloten ten gunste van geestelijke gezondheidszorg binnen een leefgemeenschap.
De daaropvolgende Braziliaanse hervorming hanteerde een soortgelijke aanpak door de-institutionalisering te koppelen aan de oprichting van Psychosociale Zorgcentra, ook bekend als CAPS. Zo’n 40 jaar later telt het land er 2.661. “Het doel was om het hospitalisatiemodel te vervangen naar een gemeenschapsmodel van zorg,” vertelt Freitas. Daarnaast werd in 2001 een federale wet gecreëerd “die voorzag in de bescherming van de rechten van mensen met psychische stoornissen”.
Maar het paradigma moet nog verder uitgedaagd worden, zegt Freitas. Enkele jaren geleden, na het lezen van Anatomy of an Epidemic en ander werk van Robert Whitaker van Mad in America, namen Freitas en Amarante contact met hem op en nodigden hem uit voor een internationaal seminar bij Fiocruz. Enige tijd later stelde Whitaker voor dat Freitas en Amarante een afdeling van MIA zouden oprichten. Mad in Brasil was geboren.
Dat was in de zomer van 2016. De natuurlijke basis voor de activiteiten van Mad in Brasil was Fiocruz, waar Amarante, nu gepensioneerd, het Laboratorium voor Studies en Onderzoek in Geestelijke Gezondheid (LAPS) had opgericht. Zowel hij als Freitas werkten daar als professoren en onderzoekers.
Misschien, aldus Freitas, zal Mad in Brasil zich op een dag losmaken van Fiocruz en een afzonderlijke organisatie vormen met een afzonderlijk financieringsfonds. Maar op dit moment heeft het geen andere inkomstenbron – afgezien van eigen kleine bijdragen om de Facebook-posts van Mad in Brasil te stimuleren. (Op Instagram is Mad in Brasil eveneens actief).
Het grootste deel van de geschreven inhoud van Mad in Brasil bestaat uit werk van andere Mad in the World-afdelingen. Freitas besteedt uren aan het vertalen van artikelen die geplaatst zijn op Mad in America, Mad in the UK en soms Mad in Italy. Van oudsher, merkte hij op, wordt in Brazilië niet veel nieuw onderzoek gedaan. Ook zijn Brazilianen traditioneel terughoudend om hun eigen ervaringsverhalen op te schrijven. Een studente, Camila Mota, publiceert elke week recensies van publicaties uit Braziliaanse onderzoeks-tijdschriften.
Wat de zaken nog ingewikkelder maakt is de pandemie, waardoor de MIB-activiteiten van Fiocruz – en het portaal voor onderzoekspublicaties – naar Freitas’ huis zijn verhuisd. Zodra de COVID een terugkeer naar het centrum mogelijk maakt, hoopt hij de videosegmenten voor Mad in Brasil-TV te kunnen hervatten, waaronder interviews en wekelijkse round-ups van 20 minuten. Dat zal een stuk gemakkelijker gaan dan nu, dankzij de betere kwaliteit van het geluid en de belichting die in Fiocruz beschikbaar is.
In de toekomst hoopt hij ook meer te kunnen overleggen en samen te gaan werken met Mad in Italy. Er zijn plannen voor een gezamenlijk internationaal seminar over de nalatenschap van Basaglia. Dat is, zo voegde hij eraan toe, een voorbeeld van het collectieve werk dat Mad in Brasil voor ogen heeft binnen het Mad in the World-netwerk.
Bovenop al deze doelstellingen voor Mad in Brasil – en dit onderstreept nog eens alles wat Freitas hoopt te bereiken – is het noodzakelijk om het gesprek te voeren rondom geestelijke gezondheid, om het paradigma te blijven uitdagen. Hoewel Brazilië in dat opzicht een van de meest vooruitstrevende landen blijft, moet er volgens hem nog veel gebeuren. Het op psychiatrische medicijnen ingerichte model heeft nog steeds de overhand; de DSM regeert nog steeds; zelfs binnen de op de gemeenschap gebaseerde CAPS-centra hebben mensen nog steeds een diagnose nodig om financiering van zorg te krijgen. En velen geloven nog steeds dat dergelijke diagnoses levenslange, chronische aandoeningen behelzen.
“Het systeem moet af van deze “psychiatrisering” van de geestelijke gezondheidszorg. Mensen krijgen veel, héél veel psychiatrische medicijnen… Het is heel gangbaar. Mensen zijn afhankelijk van deze behandelingen,” aldus Freitas, co-auteur van Medication in Psychiatry. “Ze zijn afhankelijk van psychofarmacologische behandelingen. En dit ondanks de effectiviteit en beschikbaarheid van psychotherapie en op de gemeenschap gebaseerde psychosociale benaderingen. Denk bijvoorbeeld aan voetbalteams die zorggebruikers betrekken bij mensen uit de bredere gemeenschap.”
Volgens Freitas moeten veel Brazilianen gewoon op de hoogte worden gebracht van een alternatieve, medicijnvrije mogelijkheid. Ze hebben nooit te horen gekregen dat er een andere manier is. Dit is wat hij hoopt te bereiken via Mad in Brasil en het werk van de bredere Mad in the World-filialen. Dit was tot nu toe de impact van Mad in Brasil. De missie voor de toekomst is om geleidelijk aan nieuwe concepten, nieuwe manieren van denken, bij nieuwe lezers te introduceren.
Hoewel hij begrijpt dat velen tegen verandering zijn, gelooft Freitas dat er ook velen werkzaam in het veld zijn die, eenmaal in aanraking gekomen met nieuwe informatie en nieuwe denkwijzen, openstaan voor verandering: “Studenten psychologie, studenten geneeskunde, studenten maatschappelijk werk en zorgvragers,” zegt hij.
“Bovenal,” voegt hij eraan toe, “zijn dat precies de lezers die Mad in Brasil wil bereiken: zij die gevangen zitten in het huidige, DSM-centrische, zwaar gemedicaliseerde model. Op dit moment, hebben ze geen toegang tot de nodige informatie. Het is niet toegankelijk voor hen.” Het is daarom heel – zelfs uitermate – belangrijk wat Mad in Brasil en andere MIA-leden proberen te bereiken.
Al hun inspanningen, al hun strategieën, hebben één helder doel volgens Freitas: “Meer mensen bereiken, dat is precies waar het om gaat.”
***Gepubliceerd op Mad in America, 7 februari 2022. Vertaald en bewerkt door MitN***