Oproep WHO radicale verandering

    Op een schoolbord staat de tekst World Health Organisation met krijt geschreven.

    Gedurende de laatste tien jaar heeft de wereld gezondheidsorganisatie (WHO, World Health Organization) regelmatig campagne gevoerd om de “wereldwijde mentale gezondheid” te verbeteren. Ondanks dat ze veelvuldig spraken over het belang van sociale ondersteuning en niet-medicamenteuze behandelalternatieven, is de biomedische zorgstandaard juist versterkt. Westerse ideeën over: diagnoses, biologische onderbouwing van psychiatrische aandoeningen en de inzet van psychiatrische medicijnen als standaard, namen toe.

    Door:  Robert Whitaker – 10 Juni 2021

    Rapport WHO, nieuwe opvattingen

    Vandaag (10 juni 2021) bracht de WHO een 300-pagina’s tellend document uit getiteld “Guidance on Community Mental Health Services: Promoting Person-Centred and Rights-Based Approaches.” Voor een groot deel omarmen de auteurs de agenda voor verandering -en nieuwe opvattingen over geestelijke gezondheid- die lezers van Mad in America bekend in de oren zal klinken. De uitgelichte bewezen effectieve instellingen die benoemd worden in het document bevatten onder anderen: Open Dialogue, zoals toegepast in Tornio, Finland; Soteria in Bern, Zwitserland; Afiya House in West-Massachusetts, USA; Basal Exposure Therapy, Noorwegen en Hearing Voices Supports Groups.

    Deze WHO richtlijnen zijn tot stand gekomen dankzij een door Michelle Funk geleid team bij de Verenigde Naties. Zij is het hoofd van de afdeling Beleid, Rechtspraak en Mensenrechten binnen het WHO-departement Geestelijke Gezondheidszorg en Verslaving. Net zoals Dainius Pûras tijdens zijn aanstelling als VN-rapporteur gezondheidszorg opriep tot een omwenteling in de geestelijke gezondheidszorg, schreeuwt ook dít WHO-document weer om een grootschalige verandering.

    De auteurs schrijven: «Sommige landen hebben belangrijke stappen gezet in het sluiten van psychiatrische en sociale zorginstellingen. Maar enkel het weghalen van deze vormen van geestelijke gezondheidszorg leidde niet automatisch naar een wezenlijke verbetering in de zorg. De focus in de zorg ligt in de meeste gevallen nog steeds vooral op diagnose, medicatie en symptoombestrijding.

    Bepalende sociale omstandigheden met veel invloed op iemands geestelijk welzijn zoals: geweld, discriminatie, armoede, uitsluiting, isolatie, onzekerheid van werk of werkeloosheid en de beperkte toegang tot woonruimte, sociaal vangnet of gezondheidszorg, worden vaak over het hoofd gezien of niet meegenomen in de geestelijke gezondheidszorg. Dit leidt tot  overdiagnostisering van normaal menselijk leed en overwaardering van psychofarmaca. Het gaat ook ten koste van psycho-sociale interventies (toevoeging MitN: denk hierbij bijvoorbeeld aan psycho-educatie, traumatherapie of mindfulness). Dit fenomeen is, vooral in de landen met hogere inkomens, welbekend. Het creëert situaties waarin het geestelijke gezondheid van een persoon voornamelijk bepaald wordt binnen zorgsystemen waarbij onvoldoende koppeling gemaakt wordt met de dienstverlening die noodzakelijke sociale structuren aanpakt.

    Als zodanig is deze benadering beperkt in het zien van een persoon in context met het totale leven en bijbehorende ervaringen. Daarbovenop komt nog de stigmatiserende houding en denkwijze, die bestaat bij de gemiddelde bevolking, beleidsmakers en anderen, ten aanzien van mensen met psychosociale en mentale problemen. Ze denken bijvoorbeeld dat zij een gevaar zijn voor zichzelf en anderen of dat ze medicatie nodig hebben om zichzelf te beschermen. Dit leidt ook tot te grote focus op de biochemische behandeloptie (opmerking MitN: lees psychofarmaca) en een algemene acceptatie van gewelddadige praktijken zoals gedwongen opname, afzondering en vastbinden.»

    Het WHO document legt een drietraps-benadering uit voor het “ombouwen” van de geestelijke gezondheidszorg. De auteurs beargumenteren: 1 Dat landen mensenrechten als leidend uitgangspunt moeten nemen. 2 Dat een persoonsgerichte benadering bij het herstelaanbod aangenomen moet worden. 3 Dat behandelopties die zorgen voor psychosociale ondersteuning van mensen die met mentale gezondheidsproblemen worstelen, omarmd moeten.

    1 Mensenrechten als leidend principe

    In 2008 is de VN-conventie over de rechten van personen met beperkingen (CRPD) van kracht geworden. Dit verdrag is bekrachtigd door 181 landen (niet de USA). De CRPD verklaart dat mensen met beperkingen dezelfde grondrechten en vrijheden hebben als iedereen. Het verbiedt hiermee in wezen gedwongen opnames en behandelingen.

    De auteurs van het WHO-document zien echter dat de bekrachtigers hun beleid en wetten niet hebben aangepast om volledig in overeenstemming te zijn met deze CRPD-vereisten. Benadering van de geestelijke gezondheidszorg volgens de mensenrechten, stellen de auteurs, vereist een zorgsysteem vrij van dwang. Ze gaan verder in op de schade die ondervonden wordt door gedwongen behandeling:

    «De waargenomen noodzaak van dwang is ingebed in het zorgsysteem (inclusief de professionele opleidingen en trainingen) en wordt versterkt door de nationale wetgeving op het gebied van geestelijke gezondheidszorg. Dwangpraktijken zijn overal aanwezig en worden in toenemende mate gebruikt in instellingen in landen over de hele wereld, ondanks het gebrek aan bewijs dat dit enig voordeel biedt, en het overvloedige bewijs dat het leidt tot lichamelijke en geestelijke schade en zelfs tot dood. Slachtoffers van dwangpraktijken rapporteren gevoelens van onmenselijkheid, machteloosheid, respectloosheid en onbetrokkenheid bij beslissingen aangaande henzelf. Velen ervaren het als een vorm van trauma of hertraumatisering die leidt tot een verslechterde toestand en toename van leed. Dwangpraktijken ondermijnen ook flink het vertrouwen van de patiënt in de zorgmedewerkers, met als gevolg dat ze steun en hulp zoeken gaan vermijden. Het gebruik van dwang heeft ook negatieve gevolgen voor het welzijn van de zorgmedewerkers die dit moeten toepassen.»

    Binnen het biomedische model wordt ervan uitgegaan dat patiënten met zware geestelijke ziektes leiden aan “anasognosia”, een gebrek aan ziekte-inzicht. Dit argument wordt gebruikt om geweld bij opname en behandeling te rechtvaardigen. Het voorziet de elite en zorginstelling van bevoegdheden om over mensen met psychische problemen of beperkingen regie te voeren. Dit WHO document vraagt bevoegden om geweldloze zorginstellingen op te richten en om beleid en wetten te maken die dwang verbieden. Hiermee onderschrijft het een vergaande verandering in de wereldwijde geestelijk gezondheidszorg. Het uitbannen van dwang bij opname en behandeling, zou een flinke verandering in de machtsstructuren geven die momenteel het biomedische model aanhangen en de algehele tendens in de geestelijke gezondheidszorg veranderen.

    2 Herdefinitie “Herstel”

    Het biomedische model van geestelijke gezondheid is een “ziekte”-model en dus wordt het verminderen van symptomen gezien als herstel. Een patiënt moet herstellen van een ziekte en psychiatrische medicijnen zijn aanbevolen als eerstelijns behandeling om te helpen herstellen.

    The WHO-auteurs beargumenteren dat het nodig is dat zorgverleners een andere definitie van herstel aannemen; een die gebaseerd is op het luisteren naar wat degene heeft doorleefd (life-events). Wat willen zij voor hunzelf? Wat zijn hun doelen? Wat zijn hun behoeften? De auteurs noemen dit de “herstelondersteunende benadering” ofwel “recovery approach”.

    «De herstelondersteunende benadering is niet enkel afhankelijk van de geestelijke gezondheidszorg. Veel individuen kunnen en zullen hun een eigen pad naar herstel vinden. Ze ondervinden natuurlijke en informele steun bij vrienden, familie en sociale, culturele, geloofsgroepen en andere netwerken en gemeenschappen. Samen kunnen ze werken aan wederzijdse ondersteuning in hun herstel. Het introduceren van de herstelondersteuningsbenadering binnen de geestelijke gezondheidszorg is echter een belangrijk middel om te verzekeren dat mensen die zorg zoeken ook daadwerkelijk het aanbod krijgen dat aansluit op hun leven en de doorgemaakte levensgebeurtenissen.

    Hoewel de herstelondersteunende benadering misschien in verschillende landen een andere naam heeft, hebben instellingen die volgens deze benadering werken enkele basisprincipes. Ze focussen niet op het genezen van mensen of ze weer “normaal” maken. In plaats daarvan richten hun diensten zich op het ondersteunen van mensen bij het ontdekken wat herstel voor hen betekent. Ze ondersteunen mensen om (terug) regie over hun leven en persoonlijkheid te krijgen, geven hoop voor de toekomst en helpen om een betekenisvol leven te leiden; ongeacht of dit is op het gebied van werk, relaties, betrokkenheid in de gemeenschap, of een beetje van elk of juist allemaal. Ze erkennen dat geestelijke gezondheid en welzijn meer is dan alleen symptoomvrij zijn. Mensen kunnen weliswaar psychische problemen hebben en desondanks een gelukkig en waardevol leven leiden.»

    3 Behandelmodellen

    De WHO-richtlijn vermeldt dat het ontwikkelen van diensten voor instellingen voor geestelijke gezondheidszorg nodig is. Dit alles zonder ruimte voor dwang, volgens de mensenrechtenprincipes zoals vastgelegd in de CRPD en uitgaand van de herstelondersteunende benadering (zoals hiervoor beschreven) is. De publicatie benoemd 22 van dergelijke programma’s. Hoewel geen enkele perfect is, schrijven de auteurs: «bieden deze voorbeelden inspiratie en hoop, aangezien de oprichters concrete positieve stappen hebben gezet om in overeenstemming te werken met de CRPD. »

    Hier volgt een korte beschrijving van elk van die model programma’s:

    Alternatieve crisis centra

    • Afiya House in Massachusetts, USA
      Dit respijtcentrum opende in 2012. Ervaringsdeskundigen ondersteunen mensen in geestelijke nood. Het dient als alternatief voor hospitalisering. Het wordt geleid door de “Wildflower Alliance” (voorheen de Western Mass Learning Community). De medewerkers zijn ervaringsdeskundigen die hun eigen levensuitdagingen zoals psychiatrische diagnoses, trauma’s, verslaving en dakloosheid, het hoofd hebben geboden. Het Afiya House kan doorlopend gelijktijdig onderdak bieden aan 3 mensen. Mensen in crisis kunnen tot 7 nachten blijven. Video link.
    • Link house in Bristol, Verenigd Koninkrijk

    Link House, opgericht in 1982, is een woongemeenschap voor vrouwen die een geestelijke gezondheidscrisis doormaken, dakloos zijn of onmogelijk thuis kunnen wonen vanwege psychische problemen. Het huis, met een gezamenlijke keuken en tuin, biedt plaats aan 10 vrouwen die tot 4 weken kunnen blijven. Het is bedoeld als alternatief voor opname in een psychiatrische instelling. De nadruk ligt meer op sociale ondersteuning dan op medische zorg. Video link.

    • Open Dialogue Crisis Service in Lapland, Finland

    Deze poliklinische instelling bied psychotherapiebehandelingen aan voor mensen uit West-Lapland met een mentale crisis. Het behandelteam bestaat uit 16 verpleeg(st)ers, een sociaal werker, een psychiater, een psycholoog, een bezigheidstherapeut en een secretaresse. De psychotherapie probeert de kracht van de patiënt te vergroten door zelfontdekking en zelfbewustzijn en daarmee zelf-regie. Video link.

    • Tupu Ake in South Auckland, Nieuw Zeeland

    Dit hersteloord is opgericht in 2008 en wordt geleid door ervaringswerkers. Het biedt een alternatief voor opname met woonruimte voor 10 in crisis verkerende mensen, voor maximaal 1 week. Tevens biedt het dagopvang voor maximaal 5 personen. Video link.

    Credit: Wise Management Services Ltd, met dank aan Tupu Ake

    Geestelijke gezondheidszorg gebaseerd op ziekenhuisopname

    • Basal Exposure Therapy, Blakstad Hospital in Asker, Noorwegen 

    Deze eenheid is uitgerust met 6 bedden en voorziet in psychosociale hulpverlening door het aanbieden van “basal exposure therapy (BET)” aan mensen met complexe psychische aandoeningen die geen baat hadden bij conventionele zorg. BET focust op het accepteren van beangstigende gedachten, gevoelens en innerlijke ervaringen als weg naar zelf-regie en omgaan met de uitdagingen in het leven. Ze helpen hun patiënten ook om hun psychiatrische medicijnen stapsgewijs af te bouwen (taperen) of te verminderen. Video link.

    • Kliniken Landkreis Heidenheim Algemeen Ziekenhuis in Duitsland

    In 2017 introduceerde dit ziekenhuis een flexibele geestelijke gezondheidsafdeling rechtdoend aan de individuele patiënt binnen een gemeenschap. Het is geroemd om de focus om dwang te voorkomen. Iedereen, inclusief degenen die in het ziekenhuis worden opgenomen, heeft het recht om medicatie te weigeren. Van 2011 tot 2016 werd geen enkele patiënt hiertoe gedwongen. Er is muziektherapie, dierondersteunde therapie, kunsttherapie, groeps- en individuele therapie en moeder-kindtherapie (na bevalling ontstane psychische klachten kunnen moeder en kind samen verblijven). Video link.

    • Soteria in Bern, Zwitserland 

    In bedrijf sinds 1984, naar het voorbeeld van Soteria House dat in de jaren ’70 in California opereerde. Soteria Bern biedt, in op hospitalisatie gebaseerd crisiscentrum, onderkomen aan patiënten met ernstige aandoeningen en diagnoses als psychosegevoeligheid en schizofrenie. Het heeft 10 bedden voor patiënten en 2 medewerkers. Patiënten mogen er 3 maanden verblijven. De Soteria-filosofie is, dat samenzijn met anderen gedurende een crisis helend kan werken, met geen of minimaal gebruik van antipsychotica. Video link.

    Gemeenschapscentra voor geestelijke gezondheidszorg

    • Aung Clinic in Yangon, Myanmar

    Deze kliniek bied een uitgebreid scala aan voorzieningen om te voorkomen dat mensen in ziekenhuizen terecht komen of langdurig in andere instellingen opgenomen worden. De leiding, waaronder 5 ervaringswerkers, werkt nauw samen met scholen, werkgevers en lokale organisaties om hun patiënten deel te laten nemen aan sociale activiteiten. Ze verkopen hun kunst in tentoonstellingen en er is een wekelijkse kookclub. Ook zijn er cursussen literatuur, wiskunde, omgaan met geld en timmeren. Video link.

    Credit: Aung Clinic, Myanmar
    • CAPs III in Sao Paulo, Brazilië

    Deze groepsgerichte geestelijke gezondheidscentra zijn opgericht als alternatief voor psychiatrische ziekenhuizen. CAPs III in Sao Paulo geeft een huislijke sfeer waarin mensen in crisis tot 14 dagen kunnen verblijven. De centra hebben een op mensen en mensenrechten gebaseerde aanpak van psychosociale hulp. Het doel is om de autonomie te vergroten, onbalans aan te pakken en deelname aan sociale activiteiten te stimuleren. Video link.

    • Phoenix Clubhouse in Hong Kong 

    Phoenix Clubhouse maakt deel uit van een internationaal netwerk van clubhuizen. Ze verzorgen cursussen en beroepsonderwijs voor mensen die uit de geestelijke gezondheidszorg komen. Het Hong Kong huis bestaat sinds 1998 en helpt mensen om uit het ziekenhuis te blijven terwijl ze werken aan beroepsgerichte, financiële en sociale doelen. Video link.

    Geestelijke gezondheidsvoorzieningen door ervaringswerkers

    • Hearing Voices support groups

    De Hearing Voices-beweging begon in Nederland eind jaren ’80. Het Hearing Voices-netwerk bestaat nu in 30 landen. Een fundamenteel uitgangspunt van de Hearing Voices-beweging is dat stemmen horen een normaal onderdeel is van de menselijke ervaring, en dat in plaats van dat hun stem wordt onderdrukt door medicatie, mensen moeten worden aangemoedigd om hun eigen kennis van hun stemhorende ervaringen te ontwikkelen. Video link.

    • Users and Survivors of Psychiatry in Kenia

    USP-K is een nationale, ledenorganisatie die afhankelijk is van peer-supportgroepen om mensen met psychosociale beperkingen en psychische aandoeningen bij elkaar te brengen. De groepen proberen de rechten van individuen om te leven en te werken als gewone leden van hun gemeenschap te ondersteunen, te promoten en te verdedigen. Link website.

    Credit: USP, Kenia
    • Peer Support South East Ontario in Canada 

    Deze organisatie verzorgt ervaringsondersteuning in 5 ziekenhuizen in Zuidoost-Ontario en individuele begeleiding na ontslag uit het ziekenhuis. De ervaringswerkers bieden hulp, vriendschap en ondersteuning tot een jaar na ontslag, met als doel het risico op heropname te minimaliseren. Video link.

    Vrijwilligersorganisaties in de geestelijke gezondheidszorg

    • Friendship Bench in Zimbabwe

    Sinds de oprichting in 2006 vertrouwt de Friendship Bench op geestelijk adviseurs ter ondersteuning van mensen met emotionele problemen. De vrijwilligersorganisatie bied inlevingsvermogen, heeft kennis van de lokale gemeenschap en hun cultuur, en kent formele probleemoplossende technieken. Deze gratis consulten zijn gekoppeld aan het plaatselijk eerstelijnsgezondheidscentrum en worden gewoonlijk aangeboden op een houten bankje (bench) buiten het ziekenhuis. Video link.

    • Home Focus Project in West Cork, Ierland

    Deze dienst, opgericht in 2006, biedt praktische en emotionele ondersteuning aan mensen met psychische aandoeningen die op het platteland wonen. Teamleden zijn onder meer mensen met doorleefde ervaringen. Het team richt zich op het helpen van mensen om actief te blijven in hun gemeenschap, vaardigheden voor zelfstandig wonen te ontwikkelen en toegang te krijgen tot onderwijs of werkgelegenheid. Naar evaluatierapport.

    • Naya Daur in West Bengal, Indië 

    Dit is een toonaangevend voorbeeld van een vrijwilligersorganisatie die werkt volgens de Kolkata-regels. Het wil gemeenschapsgerichte ondersteuning, behandeling en zorg bieden aan daklozen met een psychische aandoening of psychosociaal handicap. Een belangrijk speerpunt is het helpen om deze mensen in verbinding te krijgen met hun lokale gemeenschappen en om hen op een ondersteunende manier te helpen langdurige relaties op te bouwen. Video link.

    • Atmiyata in Gujarat, Indië

    Sinds de oprichting in 2017, draagt met haar vrijwilligerswerk voor de gemeenschap bij door ondersteuning van mensen die emotionele nood ervaren in plattelandsgemeenschappen van de staat Gujarat in het westen van India. Compassie en medemenselijkheid is hun kernprincipe. Ze proberen bij te dragen aan de acceptatie van mensen met geestelijke problemen in de maatschappij en zorgen dat ze toegang krijgen tot sociale voorzieningen. Video link.

    Credit: Atmiyata, Gujarat
    • Personal Ombudsman, Zweden 

    Het systeem van persoonlijke ombudsmannen in Zweden werd in 2000 gelanceerd. Persoonlijke ombudsmannen zijn opgeleide maatschappelijk werkers, advocaten of hebben een achtergrond in geneeskunde, verpleegkunde, psychologie of psychotherapie. Elke persoonlijke ombudsman werkt met 13 tot 20 cliënten tegelijk en biedt hulp bij familiezaken, gezondheidszorg, huisvesting, financiën, werk en integratie in de samenleving. De dienst wordt omschreven als een ‘professionele vriendschap’. Video link.

    Diensten begeleid wonen

    • Hand in Hand Supported Living in Georgia

    Deze vrijwilligersorganisatie biedt onafhankelijke woonvoorzieningen voor mensen met langdurige psychosociale beperkingen en mensen die eerder in een instelling hebben gezeten. Hand-in-hand heeft 6 huizen in Gurjanni and Tbilisi waarin het plaats kan bieden aan 30 volwassenen. De bewoners bereiden zelf hun eten en zorgen voor het huis en de tuin. Ze kunnen verschillende hobby’s uitoefenen, deelnemen aan culturele evenementen en worden gestimuleerd om interactie met hun buren te hebben. Deze huizen werden opgericht nadat het land in 2015 een vijfjarenplan had opgesteld om het geestelijk-gezondheidszorgstel te de-institutionaliseren. Video link.

    • Home Again in Chennai, India

    Sinds 2015 biedt Home Again huisvesting aan vrouwen met langdurige geestelijke gezondheidsproblemen en dakloos zijn of in armoede leven. Ze zijn gevestigd in 3 staten in India: Tamil Nadu, Kerala en Maharashtra. Deze service werkt vanuit de overtuiging dat leven in een gemeenschap, in een familie of een huiselijke omgeving een fundamenteel mensenrecht is. Mensen die gebruik maken van de dienst, worden aangemoedigd om deel te nemen aan alle aspecten van het leven in de gemeenschap, inclusief werk, vrije tijd, recreatie en sociale mogelijkheden. Video link.

    • KeyRing Living Support Networks, Verenigd Koninkrijk

    Sinds 1990 biedt KeyRing diensten aan in begeleid wonen voor mensen met geestelijke gezondheidsproblemen en psychosociale handicaps in meer dan 100 gemeenschappen in Engeland en Wales. Elk netwerk beheert een tiental woningen op loopafstand van elkaar. Zo kunnen bewoners makkelijk met elkaar in contact komen en meer betrokken raken bij de gemeenschap. Link.

    • Shared Lives in Groot Brittannië en Noord Ierland

    Shared Lives is een door de staat gesteunde vorm van sociale zorg die in het hele Verenigd Koninkrijk actief is. Het biedt ondersteuning thuis en in de gemeenschap. Shared Lives Carer Families bieden begeleide woonarrangementen aan mensen in crisis, als alternatief voor ziekenhuisopname. Video link.

    Een nieuw verhaal

    Hoewel de modellen van “goede zorg”, zoals genoemd in het WHO-document, per omgeving verschillend ngevuld zijn, hebben ze gemeenschappelijk een vergelijkbare filosofie: respect voor de autonomie van de persoon met psychische problemen én de overtuiging dat het aanbieden van een huislijk onderkomen in verbinding met de gemeenschap met kansen om vriendschappen aan te gaan. Het kan deze mensen helpen om een vorm van herstel te bereiken die ze als betekenisvol beschouwen.

    De WHO richtlijn stopt niet veel energie in het bekritiseren van het biomedische zorgmodel, al blijkt uit alle pagina’s de impliciete boodschap: dit zorgmodel heeft gefaald. Wat nu nodig is, is een fundamentele heroverweging van wat kan.

    De auteurs schrijven:

    «Er is een fundamentele verschuiving nodig om een einde te maken aan de huidige situatie binnen de geestelijke gezondheidszorg. Dit betekent een heroverweging van beleid, wetten, systemen, diensten en praktijken in de verschillende sectoren die een negatieve invloed op mensen met psychische aandoeningen en psychosociale beperkingen hebben. Zodanig dat gewaarborgd wordt dat alle mensenrechten worden nageleefd op het gebied van geestelijke gezondheidszorg. In het bijzonder betekent dit voor de geestelijke gezondheidszorg een verschuiving naar meer evenwichtige, persoonsgerichte, holistische en herstelgerichte praktijken; mensen zien in relatie tot hun leven als geheel en respect hebbend voor persoonlijke wensen en voorkeuren aangaande de behandeling, alternatieven implementerend voor dwangbehandeling en het mensenlijk recht op participatie en inclusie in de gemeenschap aanmoedigend.»

    Dit is precies de roep om verandering die Mad in America al sinds haar oprichting uitdraagt. Mad in America’s bestuurslid Olga Runciman wordt in de WHO-richtlijn genoemd als één van de experts die “strategisch richting” heeft gegeven aan deze beleidsverklaring. Anderen die voor Mad in America hebben geblogd of zijn geïnterviewd voor MIA-podcasts, zoals Sera Davidow en Pat Bracken, hebben ook bijgedragen aan het rapport.

    Dit WHO-rapport zorgt voor een mijlpaal. Het toont aan hoe de Wereldgezondheidsorganisatie het spoor volgt van “Het Verdrag van de Verenigde Naties” inzake de rechten van personen met beperkingen en het werk van de speciale gezant van de Verenigde Naties voor gezondheidszorg, Dainius Pūras. Het roept nu op tot ingrijpende verandering. Een wereldwijde overweging van geestelijke gezondheid is duidelijk in gang gezet. De modelprogramma’s zoals uiteengezet in deze WHO-publicatie, duiken nu wereldwijd op. Het zijn vrij recente initiatieven die daadwerkelijk in praktijk zijn gebracht.

    ***Gepubliceerd in Mad In America, 10 juni 2021. Vertaald door MitN***

    Vorig artikelDuidelijkheid psychologische biomarkers vereist
    Volgend artikelHuisdieren helpen beter bij rouwverwerking dan mensen