Forensische zorg en tbs, wat is dat eigenlijk?

Ervaringsdeskundige Toon Walravens geeft uitleg

De Woenselse Poort in Eindhoven

In 2005 was Toon Walravens één van de eerste ervaringsdeskundig werkers bij een forensische psychiatrische kliniek (tbs-kliniek) in Nederland, bij ‘De Woenselse Poort’ in Eindhoven. De ‘ervaring’ bouwde hij op vanaf zijn jeugdjaren. Jaren gekenmerkt door drugs, ongeremd en crimineel gedrag. Pas toen hij voor vijf jaar de gevangenis in ging, drong het besef tot hem door dat verandering noodzakelijk was. Met zijn geliefde prominent op de achtergrond aanwezig, sloeg hij een andere weg in. Een lange, zware weg, die hem mede via de forensische- en verslavingszorg uiteindelijk maakte tot wie hij vandaag is; een deskundig en veelgevraagd spreker op het gebied van herstel en rehabilitatie van mensen tijdens en na detentie, forensische en tbs-zorg. In deel 1 van deze tweedelige serie kun je lezen wat forensische zorg en TBS inhoudt en wanneer iemand ervoor in aanmerking komt. Daarnaast vertelt Toon over zijn werkplek, de forensisch psychiatrische kliniek ‘De Woenselse Poort’. In zijn tweede blog neemt hij je verder mee in zijn persoonlijk verhaal.

Door Toon Walravens – 17 augustus 2022

Inmiddels is Toon Walravens (ervaringsdeskundig) beleidsadviseur bij dezelfde kliniek waar hij tien jaar cliënt was. Toon vindt ervaringskennis belangrijk. Hij is onderdeel geweest van het team dat binnen ‘De Woenselse Poort’ mensen begeleidt en behandelt die daar verblijven. Toon geeft over verschillende onderwerpen advies aan de directie van de instelling en werkt nauw samen met de managers. Voordat hij met pensioen gaat, wil hij zijn kennis met betrekking tot opgedane ervaringen en inzet van ervaringsdeskundigen overdragen aan anderen en zo bijdragen aan de verdere ontwikkeling van forensische ervaringsdeskundigheid. Hiertoe is een Expertisecentrum Forensisch Ervaringsdeskundigheid (EFEd) opgezet dat bestaande en nieuwe documentatie en ervaringskennis zal beheren voor volgende generaties.

Toon Walravens werd in 2013 in Engeland voor zijn werk op het gebied van ervaringsdeskundigheid en rehabilitatie in de justitiële zorg onderscheiden met de eerste Internationale Redemption & Justice Award van de Engelse organisatie NO-OFFENCE. In 2015 is het boek Toon W. is hersteld verschenen. Inmiddels is het boek verfilmd en op 7 april 2022 in première gegaan. Dit vervult Toon Walravens met trots. Trots, omdat hij ziet dat zijn verhaal en zijn ervaringen enerzijds hoop bieden aan mensen die, net zoals hij destijds, heel diep zitten, maar anderzijds ook een inspiratiebron vormen voor professionals op een breed vakgebied.

Wat houdt werken in de forensische zorg in?

Werken in een forensische instelling is niet voor iedereen weggelegd. Het vraagt veel van je. Het niveau ligt enorm hoog. Je hebt te maken met zorg, behandeling en beveiliging en met patiënten die een delict hebben gepleegd en daarvoor veroordeeld zijn. Alles draait om vertrouwen geven en krijgen. Grenzen stellen bij anderen en jezelf. Niet kijken naar hoe iemand nu is, maar naar wat iemand weer kan worden, zodat die op termijn zelfstandig een bestaan in de maatschappij kan opbouwen. Binnen de forensische en tbs-zorg wordt gewerkt met 4 verschillende beveiligingsniveaus. Voor meer informatie hierover zie deze link.

Forensische zorg

Er zijn drie hoofdgroepen die forensische zorg (kunnen) ontvangen:

  • Verdachten of veroordeelden
  • Gedetineerden inclusief preventief gehechten
  • Personen met een tbs-maatregel

Forensische zorg is gericht behandelen ten behoeve van een veilige terugkeer naar de samenleving. Een groot deel van de cliënten is in aanraking geweest met politie en justitie. De behandeling is verplicht omdat er volgens de rechter een relatie is tussen het delict en psychiatrische problemen of andere beperkingen.

De forensische zorg biedt zorg, ondersteuning en begeleiding aan mensen die een delict gepleegd hebben en last hebben van een psychiatrische aandoening, verslavingsproblematiek, een licht verstandelijke beperking of een combinatie van deze. Wat ze allemaal gemeen hebben, is dat ze betrokken zijn geweest bij een delict en door de rechtbank zijn verwezen voor behandeling in een forensische of tbs-kliniek. Mensen werken aan het gedrag waardoor zij eerder in de problemen gekomen zijn. Zo voorkomen ze dat ze terugvallen bij hun terugkeer naar de samenleving of een andere woonvorm. De forensische zorg focust op het verband tussen delict, psychiatrische aandoening(en) en gedrag. 

We inventariseren bijvoorbeeld via de voorhanden zijnde risicotaxaties wat ertoe heeft geleid dat iemand een strafbaar feit pleegde. Wat zorgde ervoor dat iemand de controle kwijtraakte over zijn of haar gedrag en risico’s ging vormen voor zichzelf en de samenleving? Daar worden de behandeling en therapieën op afgestemd. Behandeling en therapie kan gaan om o.a. individuele gesprekken, groepsgesprekken, schematherapie, muziektherapie, psychomotorische therapie (agressieregulatie), via specifieke modules onder controle krijgen van verslaving(en), enzovoorts. Veiligheid komt ook vooral voort uit de opbouw van de relatie met mensen. Op deze wijze leren cliënten via de forensische zorg hun persoonlijke risico’s kennen en herkennen en krijgen ze hulp om ermee om te gaan. Zo voorkomen we dat cliënten terugvallen in gedrag dat hen eerder problemen heeft opgeleverd.

‘Tbs met dwangverpleging’ is de zwaarste vorm van forensische zorg. Alle andere vormen heten ‘Overige forensische zorg’. Forensische zorg kan door een rechter worden opgelegd aan mensen die door psychiatrische problematiek grensoverschrijdend gedrag (dreigen te) vertonen.

Er zijn 28 forensische zorgtitels, waarvan er 23 strafrechtelijk zijn. In die gevallen is er een strafbaar feit gepleegd. De forensische zorgtitels lopen uiteen van ’tbs met dwangverpleging’ tot een ‘strafrechtelijke machtiging’ (verplichte opname in een psychiatrisch ziekenhuis zonder strafoplegging). Omdat de tbs-maatregel een bekende forensische zorgmaatregel is, wordt er vaak gesproken over ‘tbs’ en de ‘overige forensische zorg’. Meer informatie over de forensische zorgtitels vindt u op deze site.

Wanneer tbs?

Een rechter kan alléén tbs opleggen aan een verdachte wanneer hij of zij psychiatrische problemen heeft die (mede) geleid hebben tot het plegen van het delict. Voordat de rechter zijn vonnis uitspreekt, wordt daarom zorgvuldig onderzocht of er inderdaad sprake is van psychiatrische problematiek. Dit doen deskundigen van het NIFP (Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie, onderdeel van het ministerie van Justitie en Veiligheid). Het onderzoek leidt tot een psychiatrisch rapport dat naar de rechtbank gaat. In dat rapport moet het volgende helder en goed beargumenteerd beschreven zijn:

  • Is er sprake van een psychiatrische stoornis? Zo ja, welke stoornis is dat en in welke mate is die stoornis aanwezig?
  • Is er een relatie tussen de stoornis en het plegen van het delict?
  • Hoe groot is de kans op recidive, op het opnieuw plegen van een delict?

De deskundigen adviseren de rechter ook of tbs al dan niet moet worden opgelegd. Het advies is echter niet bindend. De rechter hoeft het advies niet op te volgen.

De rechter kan alléén tbs opleggen als aan drie voorwaarden is voldaan:

  • De psychiatrische stoornis heeft (mede) geleid tot het plegen van het delict of dit is aannemelijk.
  • Er is kans op recidive (opnieuw plegen van een delict).
  • Op het gepleegde delict staat een gevangenisstraf van minimaal vier jaar.

Kijk hier voor meer informatie over wanneer tbs.

Kort samengevat:

Forensische zorg is geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg en verstandelijk gehandicaptenzorg die onderdeel is van een (voorwaardelijke) straf of maatregel. Forensische zorg/tbs wordt meestal door de rechter opgelegd als onderdeel van een straf en/of maatregel aan iemand die een strafbaar feit heeft gepleegd, met onder andere een psychisch/psychiatrische stoornis of een verstandelijke beperking in combinatie met een verslavingsproblematiek. Forensische zorg beweegt zich op het snijvlak van twee werelden; die van het strafrecht en die van de zorg.

‘De Woenselse Poort’, intensieve behandeling in een beveiligde omgeving

Forensisch psychiatrisch kliniek ‘De Woenselse Poort’ biedt langdurige intensieve behandeling in een beveiligde omgeving. Er worden zowel mannen als vrouwen behandeld. Dat is niet overal zo geregeld.

Bij ‘De Woenselse Poort’ bestaat intensieve behandeling uit:

  • Afdeling Long-Care
  • Kliniek voor Intensieve Behandeling
  • Beveiligde Intensieve Behandeling (BIZ)
  • Forensische Polikliniek ‘De Omslag’
  • Verblijfszorg – Beschermd Wonen (BW)

Afdeling Long-Care

Mensen die een forensische of civielrechtelijke maatregel hebben gekregen en langdurig, intensieve behandeling nodig hebben, kunnen behandeling en begeleiding krijgen op de afdeling Long-Care, in een beveiligde omgeving. De behandeling op de afdeling Long-Care duurt maximaal vier jaar. Long-Care bij GGz Eindhoven is onderdeel van zorgeenheid Intensieve Behandeling (IB) beveiligingsniveau 2, en is gevestigd binnen ‘De Woenselse Poort’, waar Toon Walravens werkzaam is. De afdeling Long-Care bestaat uit twee units met ieder dertien bedden. Er worden zowel cliënten met een civielrechtelijk kader als een strafrechtelijk kader opgenomen.

De afdeling Long-Care heeft een supraregionale opnamefunctie. De indicatiecriteria voor afdeling Long-Care zijn vergelijkbaar met de indicaties voor Langdurig Intensieve Zorg (LIZ).

Afdeling Long-Care richt zich daarnaast op consultatie, advisering en/of scholing van behandelteams die dreigen vast te lopen in de behandelrelatie met cliënten. Deze interventies kunnen bijdragen aan het voortzetten van de behandeling binnen hun eigen afdeling/instelling, zonder dat de behandeling wordt overgenomen.

Kliniek Intensieve Behandeling (KIB)

De doelgroep van de KIB bestaat uit volwassen cliënten met ernstige psychiatrische aandoeningen (EPA) in combinatie met gedragsproblemen en intensieve zorgbehoeftes. Van een ernstige psychiatrische aandoening is sprake als mensen langere tijd lijden aan een ingewikkelde stoornis, waardoor ze problemen krijgen met bijvoorbeeld werk, relaties en financiën. Zij kunnen (soms moeten) daarvoor intensief en langdurig behandeld worden. Sommige kampen met bijvoorbeeld ernstige persoonlijkheidsproblemen, zware depressie of problemen van psychotische aard. Zij verblijven vaak al geruime tijd in de klinische ggz. Er is sprake van een zodanig problematische wisselwerking tussen de cliënt en diens (behandel)omgeving dat het systeem waarvan de cliënt deel uitmaakt, uiteen dreigt te vallen (desintegreren). Mede als gevolg van de heftigheid en aanhoudendheid van het probleemgedrag is de behandelrelatie ernstig ontregeld.

Voorbeelden van ontwrichtend gedrag zijn ernstige en frequente vormen van onder andere agressie, seksueel overschrijdend gedrag, suïcidaliteit, zelfbeschadiging/automutilatie, ernstig manipulatief gedrag en acting-out gedrag.

Acting-out gedrag is een gedragsuiting die samenhangt met innerlijke problemen zoals onverwerkte gevoelens, emoties of irrationele veronderstellingen. Vaak zonder dat de persoon zich bewust is van de oorzaak van zijn gedrag, leidt het tot afreageren op onschuldige anderen. Meestal is de uitgevoerde actie destructief voor zichzelf of anderen. Sommige mensen kunnen beter door handelen (acting) dan door verbaliseren (praten) hun innerlijke toestand uitdrukken. Ze gaan dus met stress om door acties uit te voeren in plaats van bepaalde gevoelens te erkennen en te dragen. Acting-out wordt vaak gebruikt als synoniem voor impulsiviteit. Het kan leiden tot middelenmisbruik, eetstoornissen, zelfverminking, suïcidaal gedrag of andere zelfdestructie. Acting-out kan zich ook tegen anderen richten, bijvoorbeeld in de vorm van criminaliteit, woede-uitbarstingen of geweld.

De kliniek helpt cliënten en hulpverleners om een vastgelopen behandelrelatie weer op de rails te krijgen. Bijvoorbeeld als een cliënt vindt dat hij of zij niet de hulp krijgt die nodig is, of als een behandelaar het gevoel heeft maar niet verder te komen in de behandeling. De KIB is er voor cliënten en behandelteams binnen en buiten de GGZ.

In eerste instantie bezoeken zij de cliënt en hulpverleners binnen de setting waar het probleem zich voordoet en stellen zij samen een plan van aanpak op om de relatie vlot te trekken. Als het nodig is kan de KIB de cliënt tijdelijk opnemen. Opname kan rust creëren en helpt betrokkenen om afstand te nemen. Maar het is altijd tijdelijk. De bedoeling is dat de cliënt na een tijdje weer terugkeert naar de oorspronkelijke afdeling.

Beveiligde Intensieve Behandeling (BIZ)

De afdeling Beveiligde Intensieve Zorg (BIZ) van ‘De Woenselse Poort’ werkt als een Forensische High & Intensive Care (FHIC). BIZ is een klinische afdeling binnen beveiligingsniveau 2 voor ambulante cliënten die gedurende een (dreigende) crisis tijdelijk intensieve zorg nodig hebben. Vanwege hun ontwrichtende en risicovolle gedrag gebeurt dit in een beveiligde setting.

De zorg is gericht op herstel of stabilisatie, het terugdringen van het risico op gevaarlijk gedrag en het versterken van beschermende factoren. Na enkele weken stroomt de cliënt weer uit en gaat ambulant verder.

Cliënten dienen te allen tijde benaderd te worden vanuit een principe van gelijkwaardigheid. De forensische hulpverlening bouwt aan een betekenisvolle relatie om te komen tot vertrouwen. En daar waar nodig wordt ingezet op het herstel van de vertrouwensrelatie tussen cliënt en hulpverlener(s).

Mensen in gesprek, op zoek naar oplossingen
Samen bouwen aan een betekenisvolle relatie om te komen tot vertrouwen, bron: GGzE

Forensische Polikliniek ‘De Omslag’

‘De Omslag’ is er voor forensische poliklinische behandeling en deeltijdbehandeling. Hier worden cliënten behandeld die grensoverschrijdend gedrag vertonen, met name seksueel, huiselijk of ander geweld. Vaak hebben zij een justitiële maatregel opgelegd gekregen. Vaak is er ook sprake van verslavingsproblemen en delict gevaar. De ambulante zorg staat ook voor ‘behandelen in veiligheid’. Dat betekent dat naast de behandeling van de psychiatrische aandoening, veiligheid voorop staat. Mensen worden ook in de thuissituatie begeleid door forensische Fact-teams. Soms met ondersteuning en toezicht van de reclassering. Veiligheid van zowel de samenleving, de medewerkers, de cliënt en naasten staat voorop. Het woord ‘Poort’ in ‘De Woenselse Poort’ symboliseert de geslotenheid van de beveiligde omgeving, maar ook zeker de toegang naar de maatschappij.

Verblijfszorg – Beschermd Wonen (BW)

Forensisch Beschermd Wonen is bedoeld voor mensen die niet (meer) zelfstandig kunnen wonen vanwege langdurige psychiatrische en/of verslavingsproblemen. Bewoners ontvangen persoonlijke verzorging, ondersteunende begeleiding en verblijf. Patiënten wonen beschut/beschermd. Dat wil bijvoorbeeld zeggen geclusterd wonen of groepswonen dichtbij of in het ‘moederhuis’, kleinschalige beschermde woonvormen of dependances. De mate van begeleiding binnen een instelling voor een beschermde woonvorm (BW) kan variëren van licht tot zwaar en is onderverdeeld in verschillende zorgzwaartepakketten (ZZP’s). Een beschermende woonvorm biedt mensen met langdurige psychiatrische of verslavingsproblemen dus een combinatie van begeleiding en wonen. De bewoners krijgen ondersteuning om de draad van het gewone leven weer op te pakken. Sommige gaan naar hun werk en proberen zo weer een plekje in de maatschappij te verwerven.

In deze blog legde Toon Walravens aan ons uit wat forensische zorg en TBS inhoudt en wanneer iemand ervoor in aanmerking komt. Daarnaast vertelde Toon over zijn werkplek, de forensisch psychiatrisch kliniek ‘De Woenselse Poort’. Met name welke soorten intensieve zorg binnen een beveiligde omgeving aangeboden wordt. In zijn tweede blog zal Toon zijn persoonlijke verhaal delen over hoe hij zich wist te ontwikkelen tot ervaringsdeskundige in de forensische zorg.

***Blog verscheen voor het eerst op Mad in the Netherlands, 17 augustus 2022***

Vorig artikelBezwaar tegen het delen van informatie over jouw mentale welzijn?
Volgend artikelGeen betere resultaten na testen op interacties tussen antidepressiva en genen